Αστική ευθύνη συγγραφέα ιστορικού βιβλίου για συκοφαντικά σχόλια. Μη παραβίαση του τεκμηρίου αθωότητας, ούτε της ελευθερία έκφρασης
ΑΠΟΦΑΣΗ
Marinoni κατά Ιταλίας της 18.11.2021 (αρ. προσφ. 27801/12)
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Αστική ευθύνη συγγραφέα για σχόλια στο βιβλίο του που κρίθηκαν συκοφαντικά.
Διαπίστωση αστικής ευθύνης κατά του συγγραφέα ενός βιβλίου εξαιτίας δύο συνόλων σχολίων που κρίθηκαν από τα ιταλικά δικαστήρια ως συκοφαντικά. Το βιβλίο περιλάμβανε μια ανακατασκευή των γεγονότων που προηγήθηκαν της συνοπτικής εκτέλεσης 43 στρατιωτών αιχμαλώτων της Ιταλικής Κοινωνικής Δημοκρατίας (επεισόδιο γνωστό ως «strage di Rovetta»). Η ιστορική αφήγηση επικαλύπτεται με τις προσωπικές αναμνήσεις του συγγραφέα με επίκεντρο την οικογενειακή του ζωή. Ο προσφεύγων αθωώθηκε στη πρωτοβάθμια ποινική διαδικασία, αλλά κρίθηκε ότι υπέχει αστική ευθύνη μετά από έφεση της πολιτικής αγωγής. Ο προσφεύγων ισχυρίστηκε ότι υπήρξε παραβίαση του δικαιώματός του να τεκμαίρεται αθώος και ότι οι αποφάσεις των εθνικών δικαστηρίων βάση των οποίων κρίθηκε ότι υπέχει αστική ευθύνη, είχαν παραβιάσει το δικαίωμά του στην ελευθερία της έκφρασης, και ιδίως το δικαίωμά του στην αναφορά και σχολιασμό ιστορικών γεγονότων.
Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι τα εθνικά δικαστήρια δεν είχαν χρησιμοποιήσει φρασεολογία ικανή να θέσει υπό αμφισβήτηση την αθωωτική απόφαση του προσφεύγοντος σε πρώτο βαθμό και ότι οι αποφάσεις του Εφετείου και του Ακυρωτικού Δικαστηρίου δεν αποκάλυψαν καμία παραβίαση του δικαιώματός του να τεκμαίρεται αθώος.
Κατά την άποψη του Στρασβούργου, η παρέμβαση στην ελευθερία έκφρασης του προσφεύγοντος δεν υπήρξε δυσανάλογη και η διαπίστωση αστικής ευθύνης εις βάρος του δεν συνιστούσε παραβίαση του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ. Παρατήρησε ειδικότερα ότι το βιβλίο, το οποίο συνδύαζε προσωπικές αναμνήσεις του συγγραφέα με υλικό που συλλέχτηκε μετά από έρευνα, ενέπιπτε σε μια συγκεκριμένη κατηγορία ιστορικής έρευνας γνωστή ως «μικροϊστορία». Τα εγχώρια δικαστήρια είχαν λάβει υπόψιν τους αυτή την πτυχή κατά την αξιολόγηση του βιβλίου. Όσον αφορά τις δύο ομάδες σχόλιων, το Δικαστήριο έκρινε ότι η πρώτη ομάδα δεν δικαιολογούνταν βάση του δημοσίου συμφέροντος, ενώ η δεύτερη ομάδα δεν προσέθετε κάτι στην ανασυγκρότηση των γεγονότων γύρω από το συμβάν «strage di Rovetta».
Μη παραβίαση του τεκμηρίου αθωότητας (άρθρο 6 § 2 της ΕΣΔΑ), ούτε της ελευθερία της έκφρασης (άρθρο 10 της ΕΣΔΑ).
ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ
Άρθρο 6 παρ. 2
Άρθρο 10
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ
Ο προσφεύγων, Nazareno Marinoni, είναι Ιταλός υπήκοος ο οποίος γεννήθηκε το 1938 και ζει στην Albinea (Ιταλία). Είναι συγγραφέας ενός βιβλίου με τίτλο The Courtyard Terrace. Τα γεγονότα της 28ης Απριλίου 1945 στη Rovetta: παιδικές αναμνήσεις, που δημοσιεύτηκαν το 2005.
Στο βιβλίο του ο προσφεύγων, ο οποίος ήταν έξι ετών την περίοδο των γεγονότων, εξιστόρησε την παιδική του ηλικία και τα γεγονότα των εβδομάδων που προηγήθηκαν της πτώσης της Ιταλικής Κοινωνικής Δημοκρατίας (RSI), του κράτους που ιδρύθηκε από τους Ιταλούς φασίστες στην κεντρική και βόρεια Ιταλία μεταξύ Σεπτεμβρίου 1943 και Απριλίου 1945. Συγκεκριμένα, το βιβλίο περιείχε μια ανασύνθεση των γεγονότων που προηγήθηκαν της εκτέλεσης 43 κρατουμένων του RSI (επεισόδιο γνωστό ως «strage di Rovetta»). Ο ιστορικός απολογισμός επιστρώθηκε με προσωπικές αναμνήσεις με επίκεντρο την οικογενειακή ζωή του συγγραφέα. Το βιβλίο αφιέρωσε αρκετές σελίδες στις εντάσεις μεταξύ των συγγενών του συγγραφέα και της οικογένειας Μ., που ζούσε στο οικογενειακό σπίτι. Η σύγκρουση προήλθε από τις διαφορετικές πολιτικές απόψεις της οικογένειας του προσφεύγοντος, που ήταν αντιφασίστρια, και της οικογένειας Μ., που υποστήριξε το φασιστικό καθεστώς.
Κάποιες από τις παρατηρήσεις που έκανε ο προσφεύγων αναφερόμενος στα μέλη της οικογένειας Μ. έγιναν αντιληπτές ως συκοφαντικές από τους κληρονόμους τους, οι οποίοι υπέβαλαν μήνυση. Το 2007, μετά από συνοπτική διαδικασία, ο δικαστής αθώωσε τον προσφεύγοντα, διαπιστώνοντας ότι το αδίκημα δεν ήταν ποινικό. Ο δικαστής έκρινε ότι οι παρατηρήσεις, αν και «αντικειμενικά συκοφαντικές», δεν τιμωρούνταν αφού είχαν γίνει από τον προσφεύγοντα κατά την άσκηση του δικαιώματος αναφοράς και σχολιασμού ιστορικών γεγονότων, γεγονός που τον απάλλαξε από κάθε ευθύνη σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα. Η πολιτική αγωγή άσκησε έφεση. Το 2010 το Εφετείο διέταξε τον προσφεύγοντα να καταβάλει συνολικά 16.000 ευρώ ως χρηματική ικανοποίηση στην πολιτική αγωγή (κληρονόμοι του κ. και της κας Μ.). Το δικαστήριο έκρινε ότι τα σχόλια και παρατηρήσεις που χρησιμοποιήθηκαν στο βιβλίο ήταν συκοφαντικά. Ο προσφεύγων άσκησε αναίρεση, χωρίς επιτυχία.
ΤΟ ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟ ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΙ…
Άρθρο 6 § 2 (τεκμήριο αθωότητας)
Το Δικαστήριο σημείωσε ότι η ποινική διαδικασία δεν είχε τελειώσει αρχικά με την πρωτοβάθμια αθώωση του προσφεύγοντος, καθώς η πολιτική αγωγή είχε ασκήσει έφεση ενώπιων των ποινικών δικαστηρίων, ζητώντας να επιδικαστεί αποζημίωση για τις ζημιές που φέρεται να είχαν υποστεί. Σύμφωνα με το εσωτερικό δίκαιο, η απόφαση δεν είχε καταστεί οριστική και δεσμευτική μεταξύ της πολιτικής αγωγής και του υπό διερεύνηση προσώπου σε σχέση με την αστική πτυχή του αδικήματος.
Το Δικαστήριο προσέθεσε ότι το Εφετείο περιόρισε την αξιολόγησή του στα αντικειμενικά και υποκειμενικά στοιχεία του ποινικού αδικήματος, το οποίο αναπόφευκτα ήταν τα ίδια με αυτά που εξετάστηκαν πρωτόδικα, πριν το ίδιο διαπιστώσει, σύμφωνα με τους κανόνες περί αστικής ευθύνης, ότι ο προσφεύγων ενείχε αστική ευθύνη και έπρεπε επομένως να αποζημιώσει την πολιτική αγωγή για τη ζημία που υπέστη. Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τις διαδικασίες ενώπιον του Ακυρωτικού Δικαστηρίου.
Έτσι, το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι τα εθνικά δικαστήρια δεν είχαν χρησιμοποιήσει φρασεολογία ικανή να θέσει υπό αμφισβήτηση την αθώωση του προσφεύγοντος. Κατά συνέπεια, έκρινε ότι οι αποφάσεις που εκδόθηκαν από το Εφετείο και το Ακυρωτικό Δικαστήριο δεν αποκάλυψαν καμία παραβίαση του δικαιώματος του προσφεύγοντος να τεκμαίρεται αθώος μετά την αθώωσή του στην ποινική διαδικασία. Ως εκ τούτου, δεν υπήρξε παραβίαση του άρθρου 6 § 2 της Σύμβασης.
Άρθρο 10 (ελευθερία της έκφρασης)
Η διαπίστωση της αστικής ευθύνης κατά του προσφεύγοντος ισοδυναμούσε με παρέμβαση στην άσκησή του δικαιώματος στην ελευθερία της έκφρασης. Η παρέμβαση είχε προβλεφθεί από το νόμο και είχε στόχο την «προστασία της φήμης ή των δικαιωμάτων των άλλων».
Το Δικαστήριο σημείωσε ότι το εν λόγω βιβλίο, το οποίο συνδύαζε τις προσωπικές αναμνήσεις του συγγραφέα με υλικό που προέκυψε από την έρευνά του στα αρχεία, ενέπιπτε σε μια συγκεκριμένη κατηγορία ιστορικής έρευνας γνωστή ως «μικροϊστορία». Ο κύριος στόχος της μικροϊστορίας ήταν να αναδημιουργήσει εμπειρίες, τις οποίες οι άλλες ιστοριογραφικές προσεγγίσεις δεν προέβλεψαν, εστιάζοντας στην τοπική ιστορία και σε αφηγήσεις από πρώτο χέρι.
Τα εθνικά δικαστήρια είχαν λάβει υπόψη αυτή την πτυχή κατά την αξιολόγηση του βιβλίου του προσφεύγοντος.
Το Δικαστήριο έκρινε ότι το βιβλίο θα μπορούσε, σε μεγάλο βαθμό, να αναφέρει ότι αφορούσε μια ιστορική συζήτηση. Σύμφωνα με την πάγια νομολογία του Δικαστηρίου, η αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας είναι αναπόσπαστο μέρος της ελευθερίας της έκφρασης και η συζήτηση για τα αίτια των πράξεων που μπορεί να ισοδυναμούν με εγκλήματα πολέμου ή εγκλήματα ενάντια στην ανθρωπότητα θα πρέπει να μπορούν να πραγματοποιηθούν ελεύθερα.
Πιο συγκεκριμένα, το Δικαστήριο έκρινε ότι η ιστορική φύση του βιβλίου βρισκόταν στα αποσπάσματα τα οποία αναφέρονταν στην αναπαράσταση της σφαγής της Rovetta, η οποία, όπως υποστήριξε ο συγγραφέας, είχε παραβιάσει τις αρχές του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και με τις δραστηριότητες των αντιστασιακών ομάδων στις πόλεις και στα γύρω χωριά κατά τους μήνες που προηγήθηκαν της πτώσης του φασιστικού καθεστώτος.
Ωστόσο, το Δικαστήριο παρατήρησε ότι το βιβλίο είχε έναν διπλό, κάπως «υβριδικό» χαρακτήρα. To ιστορικό μέρος αυτό καθαυτό, το οποίο αφορούσε ένα ζήτημα δημοσίου συμφέροντος που δικαιούται ενισχυμένης προστασίας σύμφωνα με το άρθρο 10 της Σύμβασης, επικαλύφθηκε με την προσωπική κατάθεση του προσφεύγοντος με βάση τις παιδικές του αναμνήσεις και τις απόψεις του για τους ανθρώπους μέσα και γύρω από το σπίτι της οικογένειάς του. Μεταξύ αυτών, το βιβλίο περιέγραφε τον κ. και την κα. Μ. (S.Μ. και G.G.) και τη σχέση μεταξύ του ζευγαριού και την οικογένεια του συγγραφέα, η οποία ήταν πηγή έντασης και κάποιες πικρές λεκτικές ανταλλαγές.
Δύο σειρές παρατηρήσεων είχαν κριθεί συκοφαντικές από τα εθνικά δικαστήρια: η περιγραφή του S.M. ως «σύζυγος-μαριονέτα» της G.G. και ένα σχόλιο ότι η G.G. ήταν υπεύθυνη για την προσθήκη του ονόματος του παππού του προσφεύγοντος στον κατάλογο των προσώπων που θα συλληφθούν και θα πυροβοληθούν ως αντίποινα για μια πιθανή επίθεση κατά των γερμανικών δυνάμεων κατοχής.
Όσον αφορά το πρώτο, το Δικαστήριο είχε κρίνει ότι η επίμαχη έκφραση, εξετάζοντάς την εντός του ευρύτερου πλαισίου και ως μέρος του συνολικού απολογισμού, δεν είχε δικαιολογηθεί από κανένα δημόσιο συμφέρον αλλά αντίθετα αφορούσε την ιδιωτική σφαίρα του S.M. Ως προς το τελευταίο, το Δικαστήριο σημείωσε εξαρχής ότι κατά την ταυτοποίηση της G.G. ως υπεύθυνη για την επίμαχη απόφαση, ο προσφεύγων της είχε καταλογίσει ευθύνη για μια συγκεκριμένη και ιδιαίτερα αποτρόπαια πράξη. Κατά την άποψη του Δικαστηρίου, ο ισχυρισμός ότι η G.G. είχε συμμετάσχει στη σύνταξη του καταλόγου των ομήρων που έπρεπε να πυροβοληθούν, δεν ήταν απλή εικασία αλλά μια συγκεκριμένη δήλωση γεγονότων η οποία που όφειλε να τεκμηριώνεται από σχετικά αποδεικτικά στοιχεία.
Το Δικαστήριο έκρινε ότι, ο ισχυρισμός αυτός δεν προσέθετε κάποιο στοιχείο στην ανασυγκρότηση των γεγονότων γύρω από το «strage di Rovetta», αλλά αντίθετα δεν είχε σχέση με τα νέα ιστορικά στοιχεία που είχε ο προσφεύγων, προς τιμήν του, προσδιορίσει και διαθέσει στο κοινό.
Όσον αφορά την ισορροπία που πρέπει να επιτευχθεί μεταξύ του δικαιώματος στην ελευθερία της έκφρασης και της προστασίας της προσωπικότητας, το Δικαστήριο έκρινε ότι η πράξη την οποία η G.G. εικαζόταν ότι επηρέασε και συμμετείχε έμμεσα στην σύνταξη της «διακήρυξης του Κέσερλινγκ», αναμφίβολα απεικόνισε την προσωπικότητά της με πολύ αρνητικό τρόπο.
Κατά την άποψη του Δικαστηρίου, στο πλαίσιο αυτού του ισχυρισμού, η περιγραφή του συζύγου της ως μαριονέτα (fantoccio – ένας υποτιμητικός όρος που χρησιμοποιείται για να χαρακτηριστεί κάποιος που δεν είχε χαρακτήρα και ελεύθερη βούληση) ήταν επίσης ζημιογόνος για τη φήμη του ζευγαριού.
Εν πάση περιπτώσει, το Δικαστήριο παρατήρησε ότι ο προσφεύγων δεν είχε προσκομίσει καμία πληροφορία, ούτε στο βιβλίο ή κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, επιτρέποντας τη διαπίστωση της αλήθειας των ισχυρισμών, όπως επεσήμανε το Εφετείο στη σχολαστική ανάλυσή του για το βιβλίο. Επομένως, το Δικαστήριο υπογράμμισε ότι δεν υπάρχει λόγος να απομακρυνθεί από την αξιολόγηση της υπόθεσης από τα εθνικά δικαστήρια.
Ως προς τις συνέπειες της διαταγής κατά του προσφεύγοντος να καταβάλει αποζημίωση στην πολιτική αγωγή, το Δικαστήριο σημείωσε εξαρχής ότι ο προσφεύγων δεν είχε θίξει αυτό το σημείο στις παρατηρήσεις του. Περαιτέρω, το Εφετείο αναφορικά με τον καθορισμό του ύψους της αποζημίωσης είχε λάβει υπόψη την περιορισμένη κυκλοφορία του βιβλίου και το χρονικό διάστημα που είχε μεσολαβήσει μεταξύ των γεγονότων που περιγράφονται (1945) και δημοσίευση των απομνημονευμάτων (2005). Ως εκ τούτου, το Δικαστήριο έκρινε ότι το ποσό που έπρεπε να καταβληθεί στην πολιτική αγωγή δεν φάνηκε δυσανάλογο, ιδίως ενόψει της σοβαρότητας των ισχυρισμών που διατυπώθηκαν σχετικά με την G.G.
Εν ολίγοις, η παρέμβαση στην ελευθερία έκφρασης του προσφεύγοντος δεν ήταν δυσανάλογη στην προκειμένη περίπτωση και η διαπίστωση αστικής ευθύνης σε βάρος του δεν αποτέλεσε παραβίαση του άρθρου 10 της Σύμβασης. Συνεπώς, δεν υπήρξε παραβίαση της διάταξης αυτής.
Μειοψηφούσα γνώμη
Ο δικαστής Wojtyczek εξέφρασε σύμφωνη γνώμη η οποία επισυνάπτεται στην απόφαση.
