Απόρριψη αιτήματος διεμφυλικού για αλλαγή ταυτότητας φύλου και ονόματος. Παραβίαση σεβασμού της ιδιωτικής ζωής λόγω έλλειψης κανονιστικού πλαισίου
ΑΠΟΦΑΣΗ
R.K. κατά Ουγγαρίας της 22.06.2023 (αρ. προσφ. 54006/20)
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ιδιωτική ζωή. Ο προσφεύγων, ένα διεμφυλικό άτομο, υπέβαλε αίτημα αλλαγής του «φύλου» και του ονόματός του, επισυνάπτοντας ιατρικές εκθέσεις από ειδικό κλινικό ψυχολόγο, ψυχίατρο και γυναικολόγο, όπως απαιτούσε η εθνική νομοθεσία. Το αίτημά του απορρίφθηκε με την αιτιολογία ότι δεν πληρούσε τις τυπικές προϋποθέσεις.
Το Δικαστήριο διαπίστωσε έλλειψη σαφούς εθνικού νομικού πλαισίου όσον αφορά την αλλαγή φύλου. Συγκεκριμένα, η απουσία οποιασδήποτε διευκρίνισης της φύσης του πιστοποιητικού και της αρχής που είναι αρμόδια να βεβαιώσει την αλλαγή του «φύλου» και να εκδώσει υποστηρικτική ιατρική πραγματογνωμοσύνη αποτέλεσαν σημαντικό εμπόδιο στην άσκηση του δικαιώματος για νόμιμη αναγνώριση φύλου από τους ενδιαφερόμενους. Το Δικαστήριο έκρινε ότι το νομικό πλαίσιο που ίσχυε κατά τον κρίσιμο χρόνο στην Ουγγαρία δεν είχε προβλέψει «γρήγορες, διαφανείς και προσιτές διαδικασίες» για την εξέταση αιτήματος αλλαγής του καταχωρισμένου φύλου διεμφυλικών ατόμων στα πιστοποιητικά γέννησης.
Το ΕΔΔΑ διαπίστωσε παραβίαση του σεβασμού της ιδιωτικής ζωής (άρθρο 8 της ΕΣΔΑ) και επιδίκασε στον προσφεύγοντα 10.000 ευρώ για ηθική βλάβη.
ΔΙΑΤΑΞΗ
Άρθρο 8 παρ. 1
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ
Πριν από το 2016, η διαδικασία αλλαγής του «φύλου» στην εθνική ταυτότητα ενός ατόμου δεν οριζόταν στην Ουγγαρία. Στην πράξη, το Γραφείο Μετανάστευσης και Εθνικότητας επεξεργαζόταν αιτήματα που περιείχαν ιατρικές εκθέσεις από γυναικολόγο ή ουρολόγο, ειδικό κλινικό ψυχολόγο και ψυχίατρο, τα διαβίβαζε στο Υπουργείο Ανθρώπινου Δυναμικού για ειδική ιατρική γνωμάτευση και στη συνέχεια ο τοπικός γραμματέας κατέγραφε τις απαραίτητες αλλαγές στο μητρώο γεννήσεων. Το άρθρο 7 του Κυβερνητικού Διατάγματος μεαριθμ. 429/2017 σχετικά με τους διαδικαστικούς κανόνες για την καταχώριση των πιστοποιητικών γέννησης («διάταγμα»), που τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 2018, όρισε ότι η αρχή που είναι αρμόδια για την έκδοση πιστοποιητικών γέννησης – τότε το Κυβερνητικό Γραφείο της Βουδαπέστης («BGO») -, έπρεπε να ειδοποιήσει επίσημα τον αρμόδιο ληξίαρχο για να καταγράψει τις απαραίτητες αλλαγές στο πιστοποιητικό γέννησης του εκάστοτε αιτούντος βάσει ιατρικής γνωμάτευσης ειδικού που υποστηρίζει το αίτημα. Στις 29 Μαΐου 2020 τροποποιήσεις στον Νόμο 1/ 2010 σχετικά με τη διαδικασία του μητρώου του πολίτη τέθηκαν σε ισχύ, ο οποίος απαγορεύει την αλλαγή του φύλου που έχει καθοριστεί κατά τη γέννηση στο μητρώο. Αν και ο εν λόγω νόμος προέβλεπε την αναδρομική εφαρμογή των κανόνων για τις εκκρεμείς υποθέσεις, η σχετική διάταξη κρίθηκε αντισυνταγματική από το Συνταγματικό Δικαστήριο και καταργήθηκε από τις 8 Απριλίου 2021.
Τον Ιανουάριο του 2018 ο προσφεύγων, ένα διεμφυλικό άτομο, υπέβαλε αίτημα αλλαγής του «φύλου» και του ονόματός του, επισυνάπτοντας ιατρικές εκθέσεις από ειδικό κλινικό ψυχολόγο, ψυχίατρο και γυναικολόγο. Τον Ιούλιο του 2019 ενημερώθηκε από το BGO ότι σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, καμία αρχή δεν είχε δικαιοδοσία να εκδώσει ιατρικές γνωματεύσεις εμπειρογνωμόνων για να υποστηρίξει το αίτημα. Στη συνέχεια, το BGO διαβίβασε τον φάκελο του στον αρμόδιο γραμματέα, ο οποίος απέρριψε το αίτημά του με την αιτιολογία ότι δεν περιείχε ούτε την επίσημη ειδοποίηση του BGO ούτε τη συνοδευτική ιατρική γνωμάτευση εμπειρογνώμονα. Τον Ιούνιο του 2020 το αίτημα του προσφεύγοντος για δικαστικό έλεγχο αυτής της απόφασης απορρίφθηκε από το Ανώτατο Δικαστήριο, το οποίο επικαλέστηκε την έλλειψη και των δύο παραπάνω στον φάκελο του προσφεύγοντος και έκρινε ότι οι ιατρικές εκθέσεις που υποβλήθηκαν δεν μπορούσαν να γίνουν δεκτές ως η απαιτούμενη «υποστηρικτική ιατρική γνωμάτευση». Ωστόσο, έκρινε ότι υπήρχε νομικό κενό όσον αφορά αμφότερες τις απαιτήσεις και ότι δεν εναπόκειται στις διοικητικές αρχές ή στα δικαστήρια να καλύψουν το νομικό κενό μέσω της ερμηνείας.
ΤΟ ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟ ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΙ…
Άρθρο 8
(α) Προκαταρκτικές παρατηρήσεις
Καθώς ο προσφεύγων είχε υποβάλει το αίτημά του για νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου του πριν από τις τροποποιήσεις του νόμου, αυτό είχε εξεταστεί και απορριφθεί κατ’ εφαρμογή των νομικών διατάξεων που ίσχυαν πριν από αυτές τις τροποποιήσεις. Ωστόσο, σύμφωνα με τους κανόνες που ισχύουν σήμερα, δεν ήταν πλέον σε θέση να καταθέσει νέο αίτημα. Ως εκ τούτου, το πρωταρχικό ερώτημα που έπρεπε να καθοριστεί ήταν εάν κατά τον χρόνο των πραγματικών περιστατικών το εναγόμενο κράτος δεν είχε συμμορφωθεί με τη θετική του υποχρέωση να θέσει σε εφαρμογή μια αποτελεσματική και προσβάσιμη διαδικασία, με σαφώς καθορισμένους όρους που διασφαλίζουν το δικαίωμα του προσφεύγοντος στοσεβασμό της ιδιωτικής ζωής.
(β) Συμμόρφωση με τη θετική υποχρέωση του κράτους
Ενώ δεν υπήρχε διάταξη στο εσωτερικό δίκαιο που να προβλέπει ρητά την αλλαγή της ταυτότητας φύλου ενός ατόμου, η νομική αναγνώριση φύλου είχε γίνει ως αλλαγή του ονόματος και του «φύλου» ενός ατόμου στο μητρώο γεννήσεων στο πλαίσιο διοικητικής διαδικασίας. Η πρακτική που ακολουθήθηκε μέχρι το 2016 είχε επικριθεί από τον Επίτροπο για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα, μεταξύ άλλων, για την έλλειψη σαφούς ρυθμιστικού πλαισίου. Μετά την έναρξη ισχύος του Κυβερνητικού διατάγματος, η προσέγγιση που εφαρμόστηκε από το BGO ήταν ασυνεπής και, με πολύ λίγες εξαιρέσεις, δεν είχε αποδώσει κανένα αποτέλεσμα. Το BGO είτε ανέστειλε την επεξεργασία των αιτημάτων για νόμιμη αναγνώριση φύλου είτε μετέφερε τα αιτήματα (μετά από δική του πρωτοβουλία ή κατόπιν αιτήματος του ενδιαφέροντος) στους αρμόδιους τοπικούς γραμματείς για απόφαση, χωρίς την απαιτούμενη επίσημη ειδοποίηση και χωρίς την υποστηρικτική ιατρική γνωμάτευση εμπειρογνώμονα. Αυτό φαινόταν να οφείλεται στις πολυάριθμες ασυνέπειες στη διαίρεση και στην κατανόηση των αντίστοιχων αρμοδιοτήτων τους μεταξύ των εμπλεκόμενων αρχών. Η έλλειψη σαφούς νομικού πλαισίου είχε χορηγήσει επίσης στους τοπικούς γραμματείς υπερβολικές διακριτικές εξουσίες, οδηγώντας στην ασυνεπή πρακτική είτε να απορρίπτουν αιτήματα για αναγνώριση φύλου, είτε να επικαλούνται τη μη συμμόρφωση με τις νόμιμες προϋποθέσεις είτε να τα αποδέχονται περιστασιακά. Η απουσία οποιασδήποτε διευκρίνισης της φύσης του πιστοποιητικού και της αρχής που είναι αρμόδια να βεβαιώσει την αλλαγή του «φύλου» και να εκδώσει υποστηρικτική ιατρική πραγματογνωμοσύνη αποτέλεσαν σημαντικό εμπόδιο στην άσκηση του δικαιώματός τους στη νόμιμη αναγνώριση φύλου από τους ενδιαφερόμενους.
Το Ανώτατο Δικαστήριο στην υπόθεση του προσφεύγοντος είχε διαπιστώσει ότι η απόφαση του τοπικού γραμματέα δεν μπορούσε να διορθωθεί καθώς ήταν αποτέλεσμα νομικών κενών. Ορισμένες εγχώριες αρχές, συμπεριλαμβανομένου του Επιτρόπου για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα και του Συνταγματικού Δικαστηρίου, είχαν καταλήξει στο ίδιο συμπέρασμα σχετικά με το νομοθετικό κενό και την ανάγκη ο νομοθέτης να θεσπίσει κατάλληλους κανόνες που να διέπουν τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου. Κατά συνέπεια, το επιχείρημα της Κυβέρνησης ότι ο προσφεύγων θα μπορούσε να είχε κινηθεί δικαστικά για να πιέσει τη διοικητική αρχή να συμμορφωθεί με την υποχρέωσή της να εκδώσει απόφαση επί της ουσίας του αιτήματός του, δεν ήταν πειστικό, ενώ το συμπέρασμά τους ότι θα του επιτρεπόταν το «επιλεγμένο φύλο» να αναγνωριστεί αν είχε συνεχίσει την υπόθεσή του ενώπιον της Kúria και του Συνταγματικού Δικαστηρίου, αποτελούσε εικασία, χωρίς καμία βάση στην εγχώρια πρακτική.
Οι ασυνέπειες στην ερμηνεία του εσωτερικού δικαίου από τις εθνικές αρχές ήταν αποτέλεσμα του ότι ο ίδιος ο νόμος δεν ήταν επαρκώς λεπτομερής και ακριβής. Η απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου που είχε καταργήσει τη διάταξη που προέβλεπε την αναδρομική εφαρμογή των νέων κανόνων για τις εκκρεμείς υποθέσεις, δεν μπορούσε να αλλάξει την κατάσταση του προσφεύγοντος, του οποίου η υπόθεση είχε ήδη περατωθεί. Ούτε άλλαξε η κατάστασή του με την υιοθέτηση αποφάσεων από την Kúria που δηλώνουν ότι οι ισχύουσες διατάξεις επέτρεπαν την τροποποίηση των εγγραφών στο μητρώο γεννήσεων για αιτήσεις που είχαν υποβληθεί πριν από τις τροποποιήσεις του νόμου και εκκρεμούν ακόμη, καθώς οι αποφάσεις αυτές είχαν εκδοθεί σε διάστημα ενός έτους μετά την κατάθεση της αίτησής του στο Δικαστήριο και μετά την απόρριψη του αιτήματός του. Η Kúria δεν είχε επίσης λάβει θέση ως προς το εάν υπήρχε κάποια διαδικασία που έπρεπε να ακολουθηθεί σε υποθέσεις όπως αυτή του προσφεύγοντος. Στην πράξη, ο προσφεύγων δεν θα είχε άλλο μέσο, παρά να υποβάλει νέο αίτημα για αλλαγή του «φύλου» του στο μητρώο, το οποίο είχε αποκλειστεί βάσει της ισχύουσας νομοθεσίας. Εν πάση περιπτώσει, η επισκόπηση των αποφάσεων αυτών οδήγησε το Δικαστήριο στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχε πάγια πρακτική της νομικής αναγνώρισης του φύλου στην Ουγγαρία.
Από τις περιστάσεις της παρούσας υπόθεσης αποκαλύφθηκαν νομοθετικά κενά και σοβαρές ελλείψεις που είχαν αφήσει τον προσφεύγοντα σε μια κατάσταση θλιβερής αβεβαιότητας ως προς την ιδιωτική του ζωή και την αναγνώριση της ταυτότητας φύλλου του. Η κατάσταση αυτή, για την οποία οι εθνικές αρχές έφεραν την αποκλειστική ευθύνη, είχε μακροπρόθεσμες αρνητικές συνέπειες για την ψυχική του υγεία. Οι προηγούμενες σκέψεις ήταν επαρκείς για να μπορέσει το Δικαστήριο να συμπεράνει ότι το νομικό πλαίσιο που ίσχυε κατά τον κρίσιμο χρόνο στο εναγόμενο κράτος δεν είχε προβλέψει «γρήγορες, διαφανείς και προσιτές διαδικασίες» για την εξέταση αιτήματος αλλαγής του καταχωρισμένου φύλου διεμφυλικών ατόμων στα πιστοποιητικά γέννησης. Ως εκ τούτου, απορρίφθηκαν οι ενστάσεις της Κυβέρνησης περί μη εξάντλησης των εσωτερικών ενδίκων μέσων και βοηθημάτων.
Συνεπώς, το ΕΔΔΑ διαπίστωσε παραβίαση του δικαιώματος σεβασμού της ιδιωτικής ζωής του προσφεύγοντος (άρθρο 8 § 1 της ΕΣΔΑ) λόγω έλλειψης κανονιστικού πλαισίου που να το διασφαλίζει.
Δίκαιη ικανοποίηση (άρθρο 41)
Το Δικαστήριο επιδίκασε στον προσφεύγοντα 10.000 ευρώ για ηθική βλάβη (επιμέλεια: echrcaselaw.com).
