Σημαντικό βήμα του Στρασβούργου για την αναγνώριση ίσων δικαιωμάτων σε ομόφυλα ζευγάρια.

Απόφαση:

Βαλιανάτος και άλλοι κατά Ελλάδας, 7.11.2013, (Αρ. Προσφυγών 29381/09 και 32684/09), που δημοσιεύτηκε στο ΝοΒ (2014) 62, σελ.776-794, με σχόλια του Βασίλη Χειρδάρη

 Περίληψη:

Οικογενειακή ζωή κατά το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ. Στην έννοια αυτή εμπίπτουν και οι σχέσεις των ομοφύλων ζευγαριών, όπως θα ενέπιπταν και οι σχέσεις ετερόφυλων ζευγαριών της ίδιας κατάστασης. Συστατικό στοιχείο της έννοιας αποτελεί η σταθερότητα της σχέσης.

Συγκατοίκηση και οικογενειακή ζωή. Δεν μπορεί να γίνει διάκριση ανάμεσα σε αυτούς που ζουν μαζί (συγκατοικούν) και σε αυτούς που – για προσωπικούς και κοινωνικούς λόγους – δεν ζουν μαζί, το γεγονός δε της μη συγκατοίκησης, δεν αποκλείει τα ζευγάρια από την σταθερότητα που ενέχει το πεδίο εφαρμογής της οικογενειακής ζωής κατά την ΕΣΔΑ.

Σεξουαλικός προσανατολισμός και άρθρο 14. Η έννοια αυτής καλύπτεται αναμφίβολα από το άρθρο 14 της ΕΣΔΑ. Οι διαφορές που βασίζονται στο φύλο και οι διαφορές που βασίζονται στον σεξουαλικό προσανατολισμό απαιτούν «ιδιαίτερα πειστικούς και βαρύνοντες λόγους» δικαιολόγησης και το πεδίο ελεύθερης εκτίμησης των Κρατών είναι στενό. Οι διαφορές δε που βασίζονται μόνον στον σεξουαλικό προσανατολισμό είναι απαράδεκτες στα πλαίσια της ΕΣΔΑ.

Σύμφωνο συμβίωσης και ομόφυλα ζευγάρια. Πλουραλισμός λύσεων. Κατά το Στρασβούργο τα ομόφυλα ζευγάρια είναι το ίδιο ικανά με τα ετερόφυλα να συνάπτουν σταθερές σχέσεις. Η επέκταση του συμφώνου συμβίωσης στα ομόφυλα ζευγάρια θα τους επιτρέψει να ρυθμίζουν ζητήματα που αφορούν την περιουσία, την διατροφή και την κληρονομιά όχι ως ιδιώτες που συνάπτουν συμβάσεις κατά το κοινό δίκαιο, αλλά βασιζόμενοι σε νομικούς κανόνες που διέπουν την πολιτική ένωση, καθιστώντας έτσι την σχέση τους αναγνωρισμένη από το Κράτος. Η ΕΣΔΑ είναι ένα ζωντανό νομοθέτημα, που πρέπει να ερμηνεύεται υπό το πρίσμα της σύγχρονης ζωής, το δε Κράτος στις ρυθμίσεις που προβαίνει για την προστασία της οικογένειας, πρέπει να λαμβάνει απαραιτήτως υπόψη τις εξελίξεις στην κοινωνία και τις αλλαγές στις αντιλήψεις στα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα αλλά και στις σχέσεις, συμπεριλαμβανομένου του γεγονότος ότι δεν υπάρχει μόνον ένας τρόπος ή μια επιλογή για την ρύθμιση της οικογενειακής ή ιδιωτικής ζωής του ατόμου.

Ν. 3719/2008 και διακρίσεις. Ο νόμος αυτός αποσκοπεί στην αναγνώριση ενός νέου τύπου συμβίωσης εκτός γάμου. Το άρθρο 1 του ν.  3719/08 περιορίζει ρητά τη δυνατότητα σύναψης συμφώνου συμβίωσης στα ετερόφυλα ζευγάρια, εξαιρώντας έτσι τα ομόφυλα από το πεδίο εφαρμογής του, ανεξάρτητα από το αν έχουν παιδιά. Με τον τρόπο αυτό εισάγει διαφορετική μεταχείριση που βασίζεται στον σεξουαλικό προσανατολισμό και ως εκ τούτου η Ελλάδα παραβίασε το άρθρο 8 σε συνδυασμό με το άρθρο 14 της ΕΣΔΑ.

Καταδικάζεται η χώρα μας για τις παραβιάσεις των ανωτέρω άρθρων (Άρθρα 8 § 1, 14 ΕΣΔΑ, ν.  3719/2008).

Σχόλιο:

Σημαντικό βήμα του Στρασβούργου για την αναγνώριση ίσων δικαιωμάτων σε ομόφυλα ζευγάρια.

1. Μόλις πρόσφατα[1] το πολύ γνωστό βελγικό blog “Strasbourg Observers” που ασχολείται με σοβαρότητα με τα ατομικά δικαιώματα και την νομολογία του Στρασβούργου έκανε μια ηλεκτρονική ψηφοφορία για τις 5 καλύτερες και τις 5 χειρότερες αποφάσεις του ΕΔΔΑ. Η συμμετοχή υπήρξε σημαντική και το ενδιαφέρον των ψηφισάντων μεγάλο. Το αποτέλεσμα εξαιρετικά ενδιαφέρον για τα δρώμενα στην Ελλάδα. Μια «ελληνική» υπόθεση, η απόφαση Βαλλιανάτος και άλλοι κατά Ελλάδος ανακηρύχθηκε με καθαρή διαφορά ως η καλύτερη απόφαση για το 2013.
2. Πραγματικά η απόφαση αξίζει την προσοχή για την προσέγγιση στο ευαίσθητο θέμα των δικαιωμάτων των ομοφύλων ζευγαριών. To Στρασβούργο δεν μεγαλούργησε με την απόφαση αυτή, δεν πήρε τα σκήπτρα από άλλα διεθνή δικαστήρια, ούτε προχώρησε σε μια τολμηρή απόφαση. Αλλωστε το τελευταίο χρονικό διάστημα δεν συνηθίζει την ευρωπαϊκή νομική κοινότητα σε παραγωγή σημαντικών αποφάσεων αφού διαπνέεται από ένα νεοσυντηρητισμό που συντηρεί το σύστημα της ΕΣΔΑ, μη προάγοντας την εμβέλεια των ατομικών δικαιωμάτων, όπως υποχρεούται από το Προοίμιο της Σύμβασης, αλλά «αγκομαχώντας» στο να μην τα αναπτύξει, εκδίδοντας φίλιες αποφάσεις για τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, που εμφανίζονται δυσαρεστημένα[2] από την μέχρι πρότινος νομολογία του.
3. Η παρουσιαζομένη απόφαση του ΕΔΔΑ παρουσιάζει μια πολύ ενδιαφέρουσα κρίση, η οποία προάγει την νομολογία του. Αφού αρχικά το Δικαστήριο επικαλείται την πάγια θέση του ότι οι σεξουαλικές και στενές σχέσεις εμπίπτουν στην ιδιωτική ζωή του άρθρου 8, και αφού επιβεβαίωσε την πιο πρόσφατη νομολογία του, ότι οι σχέσεις του ίδιου φύλου εμπίπτουν στην «οικογενειακή ζωή» που θεσπίζεται στο ίδιο άρθρο, προχωρά στην προκειμένη υπόθεση παραπέρα με μια μικρή αλλά σημαντική νομολογιακή πρόοδο. Μέχρι πρόσφατα η νομολογία του ΕΔΔΑ είχε εντάξει τα ζευγάρια ίδιου φύλου που συζούν στο καθεστώς της οικογενειακής ζωής[3]. Στην υπόθεση όμως Βαλλιανάτου κ.α. κατά Ελλάδος, παρά την αντίρρηση της ελληνικής κυβέρνησης, το Δικαστήριο ενέταξε στην οικογενειακή ζωή και ζευγάρια του ίδιου φύλου που «για επαγγελματικούς και κοινωνικούς λόγους» δεν συγκατοικούν, διευρύνοντας έτσι την έννοια της οικογενειακής ζωής σε όλα τα ζευγάρια ομοφύλων που διατηρούν σταθερή σχέση, αποσυνδέοντας την έννοια της τελευταίας από την συγκατοίκηση. Ετσι ένα ζευγάρι που δεν μένει στο ίδιο σπίτι για κάποιους λόγους, δεν παύει να μην συμπεριλαμβάνεται στην οικογενειακή ζωή και να εντάσσεται στην έννοια της οικογένειας αφού η σχέση διατηρεί τα στοιχεία της μονιμότητας και της σταθερότητας. Πρόκειται για μια μικρή αλλά σημαντική διεύρυνση της έννοιας της οικογένειας σε σύγχρονο πραγματιστικό επίπεδο, που επεκτείνει την προστατευτική εμβέλεια ενός πολύ σημαντικού δικαιώματος, όπως αυτό που καθιερώνεται στο άρθρο 8 της ΕΣΔΑ.
4. Σημαντική στην παρούσα υπόθεση είναι και μία παράλειψη του Στρασβούργου που δημιουργεί θετικά ερωτηματικά. Η προκειμένη απόφαση προβαίνει σε μία νομολογιακή επανάληψη[4] αναφέροντας ότι οι διαφορές που βασίζονται μόνον στον σεξουαλικό προσανατολισμό είναι απαράδεκτες στα πλαίσια της ΕΣΔΑ. Αυτό ενέχει μία χρήσιμη για την ερμηνεία της Σύμβασης απολυτότητα, που αποκλείει το περιθώριο των Κρατών, εφόσον η θεσπισμένη ή υπάρχουσα διαφορά στηρίζεται αποκλειστικά και μόνον στον σεξουαλικό προσανατολισμό. Η απολυτότητα κάμπτεται εάν εμφιλοχωρούν και άλλα στοιχεία (πλέον του σεξουαλικού προσανατολισμού), αλλά και σε αυτή την περίπτωση η διαφοροποίηση πρέπει να δικαιολογείται με ιδιαίτερα πειστική, τεκμηριωμένη και βαρύνουσα αιτιολογία[5]. Στην νομολογία του μέχρι πρόσφατα[6] το ΕΔΔΑ αναφερόταν με ρητό τρόπο όσον αφορούσε τις παραπάνω διαφοροποιήσεις σε «ένα ευρύ περιθώριο που συνήθως επιτρέπεται στο κράτος στο πλαίσιο της Σύμβασης, όταν πρόκειται για γενικά μέτρα οικονομικής ή κοινωνικής στρατηγικής». Στην απόφαση όμως Βαλλιανάτου κ.α. δεν γίνεται καμμία απολύτως αναφορά του διαθέσιμου περιθωρίου του κράτους σε σχέση με την «κοινωνική στρατηγική», μία έννοια ευρύτατη και εξαιρετικά αυθαίρετη, που έδινε στο κράτος περιθώριο ευελιξίας με κριτήρια αόριστα, αδιαφανή και απροσδιόριστα. Εάν η παράλειψη αυτή αποτελεί συνειδητή επιλογή του Στρασβούργου είναι μία σημαντική ερμηνευτική εξέλιξη, που μόνο οφέλη μπορεί να προσδώσει στους ευρωπαίους πολίτες.
5. Το ΕΔΔΑ παρά τις παραπάνω νομολογιακές του εξελικτικές τοποθετήσεις, που αναμφίβολα είναι επαινετές, δεν μπορεί να απαγκιστρωθεί από την συντηρητική νομολογιακή του προσέγγιση στην έννοια της οικογένειας. Παρόλα αυτά κάνει προσπάθεια αλλά δεν διευρύνει ουσιαστικά την έννοιά της ώστε να συμπεριλάβει στην εξέλιξη της νομολογίας του αυτό που απαιτεί από τους άλλους. Την υιοθέτηση των σύγχρονων αντιλήψεων και αλλαγών των κοινωνιών στα θέματα σχέσεων, ισότητας των ομοφύλων και με των ετεροφύλων ζευγαριών και των θεσμικών αλλαγών.

Έτσι το Στρασβούργο στην § 83 της σχολιαζομένης απόφασης επαναλαμβάνει την πάγια[7] θέση του περί προστασίας της οικογένειας με την παραδοσιακή έννοια. Αναφέρει μάλιστα ότι η παραδοσιακότητα αυτή αποτελεί βαρύνοντα (σημαντικό) και νόμιμο λόγο για τυχόν αποκλίσεις νομοθετικές διαφορετικής μεταχείρισης ομόφυλων με ετερόφυλων ζευγαριών. Το Δικαστήριο έχει κατ’ επανάληψη αναφέρει την άποψη ότι η οικογένεια είναι παραδοσιακά ένα ετεροφυλόφιλο θεσμικό όργανο χωρίς να δίνει καμία προσοχή στις σύγχρονες αντιλήψεις και στα δεδομένα των καιρών, που το ίδιο επικαλέιται με εμμονή και πάγια στη νομολογία του.

Στην απόφαση όμως Βαλιανάτου, παρότι επαναλαμβάνει την κοινωνική του νόρμα περί της παραδοσιακής έννοιας της οικογένειας στην § 83, κάνει ένα βήμα παραπάνω αμφισβητώντας την παραδοχή του και καθιστώντας αντιφατική την αιτιολογία του στην ίδια ακριβώς απόφαση. Αναφέρει δηλ. στην επόμενη § 84 ότι ο σκοπός της προστασίας της οικογενείας με την παραδοσιακή έννοια είναι μάλλον αόριστος και ότι μπορεί να επιτευχθεί μέσω μιας ευρείας ποικιλίας μέτρων. Προσθέτει δε ότι η επιλογή ενός κράτους οφείλει να λαμβάνει οπωσδήποτε υπόψη τις εξελίξεις στην κοινωνία και τις αλλαγές στην αντίληψη των κοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων καθώς και τις αλλαγές των σχέσεων. Το τελευταίο (αλλαγές των σχέσεων) είναι εμφαντικό στην απόφαση αυτή και ίσως προμηνύει μελλοντικά μια πιό προοδευτική προσέγγιση του Στρασβούργου σε ανάλογες υποθέσεις.   Το Δικαστήριο επαναλαμβάνει επίσης την πάγια άποψή του ότι η διαφορετική μεταχείριση με βάση το σεξουαλικό προσανατολισμό, δεν πρέπει απλώς να είναι « κατάλληλη » για την επίτευξη του σκοπού της προστασίας της παραδοσιακής οικογένειας, αλλά πρέπει να είναι και «αναγκαία».

To ΕΔΔΑ ουσιαστικά προσπαθεί να ξεπεράσει τον εαυτό του αλλά δεν κάνει το μεγάλο βήμα να διευρύνει την έννοια της οικογένειας, απαλείφοντας την παραδοσιακότητα από αυτήν, παρότι παράλληλα και εμφαντικά αναγνωρίζει την προβληματικότητα του παραδοσιακού χαρακτήρα που δημιουργεί ανισότητες και θεσμικά προβλήματα.

6. Ασφαλώς, όσον αφορά την βελτίωση της νομικής ισότητας ως προς τον σεξουαλικό προσανατολισμό, αυτό είναι μια θετική απόφαση. Επίσης θετικό είναι ότι θεμελιώνει την αναγνώριση των ζευγαριών του ίδιου φύλου και προτρέπει έμμεσα την ελληνική κυβέρνηση να προβεί σε λήψη νομοθετικών μέτρων. Όμως, η απόφαση θα πρέπει επίσης να θεωρηθεί ως ελλειπής ως οπρος την πληρότητα της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων και ιδίως αυτών της ισότητας. Αναμφίβολα είναι ένα περιορισμένο βήμα προς τα εμπρός όσον αφορά τα δικαιώματα της εταιρικής σχέσης ίδιου φύλου. Θα μπορούσε να είναι ευρύτερη και με καλύτερη θεμελίωση ώστε να αποκατασταθεί πλήρως η ανισότητα αυτών των ζευγαριών. Η απόφαση αυτή, όπως διατυπώνεται, δεν μπορεί να ερμηνευθεί ως εισαγωγή θετικής υποχρέωσης των συμβαλλομένων κρατών να αναγνωριστούν νομικά οι σχέσεις ζευγαριών του ιδίου φύλου, αφού αποφεύγοντας να ασχοληθεί ουσιαστικά με την έλλειψη των δικαιωμάτων των συντρόφων του ίδιου φύλου στα συμβαλλόμενα κράτη δημιουργεί έτσι έμμεσα μια βάση για τη διατήρηση των νομικών ανισοτήτων.

Το Στρασβούργο έκανε ένα βήμα. Το βήμα όμως είναι μικρό και ατελές. Πρέπει να το ολοκληρώσει ώστε να επιτευχθεί η πλήρης ισότητα μεταξύ ομοφύλων και ετεροφύλων ζευγαριών στα πλαίσια της ΕΣΔΑ. Οι καιροί έχουν αλλάξει και το Στρασβούργο οφείλει να είναι το πρώτο που πρέπει να προσαρμοστεί στα σύγχρονα δεδομένα και στις αλλαγές των σχέσεων και των αντιλήψεων για να είναι συνεπές με την νομολογία του αλλά και με τον εαυτό του. Σε καμία περίπτωση δεν δικαιούται ούτε τον ρόλο του ουραγού ούτε τον ρόλο του θεματοφύλακα του συντηρητισμού σε μια ευρωπαική και παγκόσμια κοινωνία που ήδη έχει αλλάξει.

[1]. 18.03.2014

[2]. Πρώτη στη δυσαρέσκεια και στην κριτική εναντίον του ΕΔΔΑ εμφανίζεται με ενεργή συμμετοχή σ’ αυτό η Μεγάλη Βρετανία, η οποία πρωτοστατεί στον περιορισμό της δικαιοδοσίας του. Ιδιαίτερα ευνοημένη από την «στροφή» του Στρασβούργου είναι η χώρα μας, η οποία στις καταδικαστικές αποφάσεις εναντίον της η αντιμετώπιση του Δικαστηρίου είναι εξαιρετικά επιεικής στην επιβολή χρηματικών αποζημιώσεων. Αυτό βέβαια καταλήγει σε βάρος των προσφευγόντων και της θεμελιώδους αρχής που υποχρεούται να εφαρμόζει το ίδιο το Δικαστήριο, δηλ. της δίκαιης δίκης.

[3]. Βλ. αποφάσεις ΕΔΔΑ Schalk και Kopf κατά Αυστρίας της 24.06.2010 και PB και JS κατά Αυστρίας της 22.07.10.

[4]. Βλ. αποφάσεις ΕΔΔΑ Salgueiro da Silva Mouta κατά Πορτογαλίας § 36 της 21.03.2000, E.B. κατά Γαλλίας της 22.01.2008 §§ 93 & 96, X και άλλοι § 99.

[5]. Βλ. Μεταξύ άλλων και τις αποφάσεις ΕΔΔΑ Smith και Grady κατά Ηνωμένου Βασιλείου της 27.09.1999 § 90. Karner κατά Αυστρίας της 24.10.2003 , § 37 και 42. L. και V., § 45.

[6]. Απόφαση Schalk και Kopf κατά Αυστρίας της 24.06.2010.

[7]. Βλ. αποφάσεις Karner κατά Αυστρίας της 24.10.2003 § 40 και Kozak κατά Πολωνίας της 02.03.2010, § 98.