Ο λογικός χρόνος των διαδικασιών προσωρινής κράτησης

Απόφαση :

Τσιτσιρίγκος κατά Ελλάδας, 17.1.2012, (Αρ. Προσφυγής 29747/09), που δημοσιεύτηκε στο ΝοΒ (2013) 61, σελ. 227-242, με σχόλιο του Βασίλη Χειρδάρη

Περίληψη :

Προσωρινή κράτηση και εκ των υστερεών νομιμοποιήσεων. Τα εθνικά δικαστήρια οφείλουν να εφαρμόζουν την εθνική νομοθεσία με τρόπο που να μην αναβάλλει την αποφυλάκιση του κρατουμένου κατά τρόπο μη λογικό. Η αρχή της ασφάλειας δικαίου δεν συνάδει με το γεγονός ότι ο εισαγγελέας παραβίασε τις ημερομηνίες και τις χρονικές περιόδους που είχαν καθοριστεί από την εντολή σύλληψης που εκδόθηκε κατά του προσφεύγοντος και οι οποίες είχαν επιβεβαιωθεί από δύο διαδοχικές εκθέσεις του Συμβουλίου των Εφετών. Ο πρόεδρος του εισαγγελέα θεωρείται ως εκ των υστέρων «νομιμοποίηση» του χρονικού διαστήματος κατά το οποίο ο ενάγων δεν τηρήθηκε βάσει νόμιμου τίτλου ή δικαστικής αποφάσεως. Η εκ των υστέρων νομιμοποίηση μιας κράτησης δεν είναι συμβατή με το «δικαίωμα στην ασφάλεια» και είναι αυθαίρετη. Η ΕΔΔΑ έκρινε ότι η κράτηση του αιτούντα δεν ήταν επαρκώς καλυμμένη από δικαστική απόφαση ή κάποια νομική διάταξη. Αυτή η κατάσταση κρατούσε τον αιτούντα σε αβεβαιότητα όσον αφορά τη νομική βάση και τους λόγους κράτησής του. Έτσι οι ελληνικές δικαστικές αρχές δεν προσέφεραν στον αιτούντα επαρκή προστασία από την αυθαίρετη κατάσταση, γεγονός που συνιστά ουσιώδες στοιχείο της νομιμότητας της κράτησης κατά την έννοια του άρθρου 5 § 1γ του ΕΣΔΑ.

Εύλογη χρονιά σε υποθέσεις προσωρινής κράτησης. Οι διαδικασίες που σχετίζονται με ζητήματα στερέωσης της ελευθερίας, κατά την έννοια του άρθρου 5 παράγραφος 4, απαιτούν μια ιδιαίτερη επιμέλεια, και οι αντιρρήσεις της νομιμότητας «εντός βραχείας προθεσμίας» απαιτούν αυστηρή ερμηνεία, διότι δεν θίγεται η ελευθερία του ατόμου, οφείλει να διασφαλίσει ότι η διαδικασία θα διεξαχθεί εντός του συντομότερου χρονικού διαστήματος. Η χρονική περίοδος των 22 ημερών δεν είναι συμβατή με την απαίτηση ελέγχου εντός βραχείας προθεσμίας στην περίπτωση αίτησης για αποφυλάκιση. Παράβαση του άρθρου 5 παρ. 4 του ΕΣΔΑ.

Δικαίωμα ακρόασης. Υποχρέωση ύπαρξης αποτελεσματικής ακρόασης από τον δικαστή που έχει επιληφθεί μιας προσφυγής κατά της κράτησης. Δεν υποχρεούται ο δικαστής να μελετήσει στο βάθος κάθε επιχείρημα που προβάλλει ο προσφεύγων.

Εξάντληση εσωτερικών ένδικων μέσων. Σκοπός του κανόνα αυτού είναι να επιτρέψει στις εθνικές αρχές (κυρίως τις δικαστικές αρχές) να εξετάσουν την αιτίαση περί παραβίασης του δικαιώματος που προστατεύεται από το ΕΣΔΑ και, ενδεχομένως, να ασχοληθούν με αυτήν πριν από την προσφυγή στην ΕΔΔΑ. Χρόνος υποβολής ένστασης χωρίς εξάντληση των εσωτερικών ένδικων μέσων. Εφόσον το ΕΔΔΑ δεν έχει αποφασίσει να εκδώσει χωριστή απόφαση για την ένταξη της προσφυγής, το εναγόμενο κράτος μπορεί να προβάλει ένσταση όχι μόνο στο πλαίσιο των αρχικών παρατηρήσεων του, αλλά και στις συμπληρωματικές παρατηρήσεις που περιέχονται στις παρατηρήσεις του προσφεύγοντος.

Διατάξεις: άρθρο 5 § 1 γ, 4 ΕΣΔΑ

Σχόλιο :

Ο λογικός χρόνος των διαδικασιών προσωρινής κράτησης

Η απόφαση είναι σημαντική διότι προσδιορίζει το εύλογο χρονικό διάστημα εκδίκασης υποθέσεων που αφορούν πρόσωπα που βρίσκονται σε προσωρινή κράτηση.

Το άρθρο 5 του ΕΣΔΑ προστατεύει την ελευθερία και την ασφάλεια του ατόμου και κατέχει μια εξαιρετική θέση στο συνολικό σύστημα της σύμβασης ^[1] . Το δικαίωμα στην ελευθερία καλύπτει τόσο την ατομική όσο και την φυσική ελευθερία ^[2] . Ο βασικός στόχος του άρθρου 5 είναι “να εξασφαλιστεί ότι κανείς δεν θα στερηθεί την ελευθερία του κατά τρόπο αυθαίρετο” ^[3] . Το άρθρο 5 αντιμετωπίζει την ατομική ελευθερία «με την κλασική έννοια δηλαδή την σωματική ελευθερία του ατόμου» ^[4] .

Ο όρος « ασφάλεια » του προσώπου προσεγγίζει περισσότερο την έννοια της φυσικής ελευθερίας παρά την έννοια της φυσικής ασφάλειας . Η ένταξη της λέξης «ασφάλεια» στο κείμενο του άρθρου 5 εξυπηρετεί κυρίως τον σκοπό της τόνωσης της απαίτησης, η κράτηση να μην είναι αυθαίρετη ^[5] . Έτσι, η « ελευθερία » του ατόμου στο άρθρο 5 § 1 σημαίνει ελευθερία από την κράτηση και κράτηση , και « ασφάλεια » του προσώπου σημαίνει προστασία από την αυθαίρετη παρέμβαση στην ελευθερία του . Ουσιαστικά η «ασφάλεια» έχει ένα ασφαλιστικό περιεχόμενο ως προς ένα άλλο βασικό και θεμελιώδες δικαίωμα (ελευθερία του ατόμου), το οποίο καθιστά βοηθητικό και όχι αυτόνομο.

Το δικαίωμα στην ελευθερία διαδραματίζει πρωταρχικό ρόλο στα θεμελιώδη δικαιώματα. Η φύση του είναι τέτοια ώστε να απαγορεύει οποιονδήποτε εναλλακτικό τρόπο . Η ελευθερία υπάρχει ή δεν υπάρχει, η ελευθερία είναι ή δεν είναι ^[6] . Έννοιες όπως η μερική ελευθερία , η αναστολή με επιτήρηση ή υπό όρους απολύσεως έχουν θεωρηθεί από το Στρασβούργο ως παραβιάσεις του δικαιώματος αυτού ^[7] . Κατά την ΕΔΔΑ η έννοια αυτή πρέπει να ερμηνεύεται σε σχέση με το πλαίσιο που βρίσκεται και με την κατάσταση του προσώπου που αφορά.

Το δικαίωμα στην ελευθερία είναι αναφαίρετο, και το κάθε^[8] άτομο δεν μπορεί να παραιτηθεί από το δικαίωμα αυτό. Το άτομο δεν δύναται: α) να στερείται την ελευθερία του και β) να παραμένει χωρίς την ελευθερία του^[9]. Το δικαίωμα αυτό είναι αναπαλλοτρίωτο.

Όσον αφορά το άρθρο 5 το Στρασβούργο έχει μια έντονη νομολογιακή τάση να εξετάζει όλο και περισσότερο τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης και να τα αξιολογεί στην ουσία. Ουσιαστικά στο επίπεδο του άρθρου αυτού το ΕΔΔΑ «διολισθαίνει» όλο και περισσότερο με το χρόνο προς δικαστήριο ουσίας.

Το άρθρο 5 § 1 απλώνει ένα ευρύ προστατευτισμό στον κάθε πολίτη, ο οποίος έχει δικαίωμα στην ελευθερία και στην ασφάλειά του. Οι εξαιρέσεις σ΄αυτό περιγράφονται εξαντλητικά στις περιπτώσεις της ανωτέρω παραγράφου στα στοιχεία (α) ως (στ). Αυτός ο κατάλογος των περιορισμών που παρατίθεται στο άρθρο 5 § 1 της ΕΣΔΑ περιέχει έναν αναλυτικό καθορισμό των περιστάσεων^[10], κατά τις οποίες ένα άτομο μπορεί νόμιμα να στερηθεί της ελευθερίας του και οι οποίες πρέπει να ερμηνεύονται πάντοτε συσταλτικά (Guzzardi κατά Ιταλίας, 1980, 3 Ε.Η.R.R. 333). Ο παραπάνω κατάλογος των εξαιρέσεων δεν μπορεί να αυξηθεί σε καμία περίπτωση από τα εθνικά δικαστήρια ή τις εθνικές αρχές.

Να σημειωθεί ότι για να είναι νόμιμη η στέρηση της ελευθερίας πρέπει να εμπίπτει σε όλη τη χρονική της διάρκεια και οποιαδήποτε στιγμή^[11] στις εξαιρέσεις που ορίζονται κατά ρητό τρόπος το άρθρο 5.

To ΕΔΔΑ εξετάζει τη συμβατότητα της εκάστοτε ενέργειας σχετικά με το άρθρο 5 § 1 ερευνώντας:

α) εάν η κράτηση είναι νόμιμη κατά το εθνικό εσωτερικό δίκαιο^[12] αλλά και κατά τις υφιστάμενες διεθνείς υποχρεώσεις του κράτους. Δεν αρκεί όμως αυτό, αφού κάθε νόμιμη σύλληψη ή κράτηση κατά το εσωτερικό δίκαιο δεν σημαίνει ότι αυτόματα είναι συμβατή και κατά το άρθρο 5^[13] .

β) εάν αυτή είναι εθνικά νόμιμη οφείλει να είναι συμβατή και με τις γενικές απαιτήσεις της ΕΣΔΑ. Ουσιαστικά ελέγχεται με τον τρόπο αυτό η ποιότητα του εθνικού δικαίου αφού αυτό πρέπει να είναι επαρκώς προσβάσιμο, προβλέψιμο, προσιτό και ακριβές^[14] έτσι ώστε να αποφεύγεται κάθε κίνδυνος αυθαιρεσίας. Θα πρέπει η νομοθεσία να επιτρέπει στον καθένα να προβλέπει λογικά τις συνέπειες των πράξεών του^[15].

γ) εάν μεν η κράτηση είναι εθνικά νόμιμη και συμβατή με τις γενικές απαιτήσεις της ΕΣΔΑ πρέπει να υπάγεται και στις ειδικές ρυθμίσεις των υποπαραγράφων (α) έως και (στ) του άρθρ. 5 § 1 της ΕΣΔΑ.

δ) εάν δε η κράτηση είναι συμβατή με όλα τα παραπάνω το Στρασβούργο επεκτείνει τον έλεγχό του και στο εάν αυτή είναι αυθαίρετη^[16] γιατί π.χ. παραβιάζει την αρχή της αναλογικότητας ή γιατί πραγματοποιείται με κακή πίστη. Το άρθρο 5 απαγορεύει την στέρηση της ελευθερίας που είναι «αυθαίρετη» τόσο ως προς τα κίνητρά της όσο και ως προς το αποτέλεσμά της^[17]. Μία κράτηση είναι αυθαίρετη αν δεν είναι σύμφωνη με το σκοπό των περιορισμών που επιτρέπονται από το άρθρο 5 ή εάν είναι δυσανάλογη με την επίτευξη αυτών^[18]. Μία κράτηση η οποία γίνεται φαινομενικά λόγω απέλασης αλλά στην πραγματικότητα αποτελεί μία κεκαλυμμένη παράνομη έκδοση είναι αυθαίρετη^[19].

Το άρθρο 5 § 4 προβλέπει ότι κάθε άτομο που στερείται την ελευθερία του έχει το δικαίωμα προσφυγής σε δικαστήριο για να αποφασίσει σε σύντομη προθεσμία για τη νομιμότητα της κράτησής του και να διαταχθεί η αποφυλάκισή του εάν αυτή δεν είναι νόμιμη. Αυτό εγγυάται το δικαίωμα habeas corpus προκειμένου να αμφισβητήσει τη νομιμότητα αυθαίρετης κράτησης^[20]. Παρέχει δηλ. στο κρατούμενο το δικαίωμα να επιδιώξει ενεργά μια δικαστική επανεξέταση της κράτησής του[21].

Στην υπόθεση R.M.D. κατά Ελβετίας^[22], ένας προσωρινά κρατούμενος μεταφέρθηκε από ένα σωφρονιστικό κατάστημα σε άλλο μέσω μίας σειράς ελβετικών καντονιών. Παρότι υπήρχε μία διαδικασία σε κάθε καντόνι μέσω της οποίας θα μπορούσε να αμφισβητήσει τη νομιμότητα της κράτησής του, η διαδικασία έπρεπε να αρχίζει από την αρχή κάθε φορά που ο κρατούμενος μεταφέρονταν από ένα καντόνι σε άλλο. Το Δικαστήριο έκρινε ότι παρά το γεγονός ότι υπήρχαν θεωρητικά προσιτές διαδικασίες, τα διαδικαστικά εμπόδια που συνεπάγονταν η χρήση τους ήταν τόσο μεγάλα ώστε το ένδικο μέσο να μην είναι αποτελεσματικό στην πράξη, και επομένως υπήρχε παραβίαση του άρθρου 5. Σε κάθε περίπτωση του άρθρου 5 § 4, το βάρος απόδειξης της νομιμότητας της κράτησης το έχει το κράτος. Στην υπόθεση Χ κατά Ηνωμένου Βασιλείου^[23] το ένδικο μέσο κρίθηκε ανεπαρκές σε μία υπόθεση που αφορούσε της κράτηση ενός ψυχικά διαταραγμένου ασθενή καθώς δεν έδινε τη δυνατότητα αμφισβήτησης των ιατρικών λόγων στους οποίους βασίστηκε η κράτηση. Επίσης στην υπόθεση Chahal κατά Ηνωμένου Βασιλείου^[24] το Δικαστήριο έκρινε ότι ο δικαστικός έλεγχος δεν ήταν επαρκής από τη στιγμή που τα εγχώρια δικαστήρια δεν ήταν σε θέση να επανεξετάσουν το βάσιμο της απόφασης για την κράτηση του προσφεύγοντα με σκοπό την απέλασή του για λόγους εθνικής ασφάλειας.

Το άρθρο 5 § 4 γενικά απαιτεί το άτομο που βρίσκεται υπό κράτηση ή ο νομικός του εκπρόσωπος να μπορούν να λάβουν μέρος σε μία προφορική ακρόαση^[25]. Απαιτεί επίσης ότι η αίτηση για απόλυση θα πρέπει να εξετάζεται ταχύτατα^[26]. Γι’ αυτό το λόγο παραβιάζεται το άρθρο 5 στις περιπτώσεις που ένα άτομο πρέπει να περιμένει για ένα αδικαιολόγητα μεγάλο χρονικό διάστημα πριν μπορέσει να υποβάλει αίτηση με την οποία θα αμφισβητεί τη νομιμότητα της κράτησής του. Το ερώτημα αν το δικαίωμα σε μια ταχεία απόφαση έχει τηρηθεί, πρέπει να καθορίζεται και σε συνάρτηση με τις περιστάσεις της κάθε υπόθεσης (Rehbock κατά Σλοβενίας, § 84).

Η έννοια της “ταχείας προθεσμίας” δείχνει πιο σύντομη από ό, τι αυτή του «συντόμως» και της “λογικής προθεσμίας” στο άρθρο 5 § 3 (Ε. κατά Νορβηγίας, § 64, Brogan και άλλοι κατά Ηνωμένου Βασιλείου § 59) . 196. Ο όρος ” ταχεία προθεσμία ” δεν μπορεί να προσδιοριστεί αφηρημένα. Όπως και με τη “ λογική προθεσμία ” οι επιταγές του άρθρου 5 § 3 και του άρθρου 6 § 1 πρέπει να εξεταστούν υπό το φως των περιστάσεων της συγκεκριμένης περιπτώσεως (RMD κατά Ελβετίας, § 42, ). Koendjbiharie κατά Ολλανδίας, § 29). Σε κάθε περίπτωση ούτε ο υπερβολικός φόρτος εργασίας, ούτε οι δικαστικές διακοπές μπορούν να δικαιολογήσουν μια περίοδο αδράνειας εκ μέρους των δικαστικών αρχών (Ε. κατά Νορβηγίας, § 66, Bezicheri κατά Ιταλίας, § 25).

Όταν η προσωπική ελευθερία του ατόμου είναι σε κίνδυνο, το Δικαστήριο έχει πολύ αυστηρά κριτήρια σχετικά με τη συμμόρφωση του κράτους με την απαίτηση της ταχείας εξέτασης της νομιμότητας της κράτησης.

Η παρουσιαζομένη απόφαση εκτιμά ότι 22 μέρες είναι χρόνος υπερβολικός. Σε άλλες περιπτώσεις όπως στην υπόθεση Kadem κατά Μάλτας, το Δικαστήριο θεώρησε μια χρονική περίοδο 17 μέρες στη λήψη αποφάσεων σχετικά με τη νομιμότητα της κράτησης του αιτούντος ως υπερβολική, και το αυτό απεφάνθη και στην υπόθεση Mamedova κατά Ρωσίας με διάρκεια 26 ημερών. Στην απόφαση  Rehbock κατά Σλοβενίας (αριθ. 29462/95, § 84, CEDH 2000-XII) και στην απόφαση Butusov κατά Ρωσίας (αριθ. 7923/04, § 34, της 22.12.2009) το ΕΔΔΑ κατέληξε σε παραβίαση για διάστημα 23  και 20 ημερών αντίστοιχα.

Επίσης το αυτό άρθρο απαιτεί περιοδική επανεξέταση της θέσης υπό κράτηση. Η προφυλάκιση σε ποινικές υποθέσεις απαιτεί σύντομα χρονικά διαστήματα μεταξύ των συζητήσεων^[27]. Κανένας λόγος δεν δικαιολογεί υπερβολικές καθυστερήσεις όταν ένα άτομο βρίσκεται υπό κράτηση, γιατί εναπόκειται στα συμβαλλόμενα κράτη να οργανώσουν το νομικό τους σύστημα κατά τέτοιο τρόπο ώστε να είναι δυνατό να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους κατά τη Σύμβαση. Η καθυστέρηση των διαδικασιών που αφορούν τη στέρηση της ελευθερίας του κατηγορουμένου, όσο και δικαιολογητική βάση να έχει δεν μπορεί να αποτελεί άλλοθι ούτε για το δικαστή ούτε για τη πολιτεία.

[1]. Brogan κατά Ηνωμένου Βασιλείου (1988)

[2]. Engel και λοιποί κατά Κάτω Χώρες, απόφαση της 8.06.1976

[3]. Engel και λοιποί κατά Κάτω Χώρες, απόφαση της 23.11. 1976

[4]. Ό.π.

[5]. Bozano κατά Γαλλίας , απόφαση της 18.12.1986

[6]. Jean-Loup Charrier, “Code de la Convention européene de droits de l’ homme”, σ. 59

[7]. Ό.π.

[8]. Η εγγύηση του άρθρου 5 ισχύει και στους ανίκανους (Winterwerp κατά Ολλανδίας, απόφαση της 24.10.1979)

[9]. Weeks κατά Ηνωμένου Βασιλείου, απόφαση της 2.3.1987

[10]. Ιρλανδία κατά Ηνωμένου Βασιλείου, απόφαση της 18.01. 1978

[11]. Egue κατά Γαλλίας, απόφαση της Επιτροπής (1988), αριθ. προσφ. 11256/84

[12]. Winterwerp κατά Ολλανδίας, απόφαση της 24.10.1979.

[13]. Μία κράτηση που είναι παράνομη κατά το εσωτερικό δίκαιο θα έχει επιβληθεί κατά μείζονα λόγο (a fortiori) κατά παράβαση του Άρθρου 5 (Benham κατά Ηνωμένου Βασιλείου, απόφαση της 10.06.1996).

[14]. Dougoz κατά Ελλάδος, απόφαση της 6.3. 2001.

[15]. Laumont κατά Γαλλίας, απόφαση της 8.11.2001.

[16]. Bozano κατά Γαλλίας, απόφαση της 18.12.1986.

[17]. Winterwerp κατά Ολλανδίας, απόφαση της 24.10.1979.

[18]. Winterwerp κατά Ολλανδίας, απόφαση της 24.10.1979.

[19]. Bozano κατά Γαλλίας, απόφαση της 18.12.1986.

[20]. Dougoz κατά Ελλάδος, απόφαση της 6.03.2001, αρ. προσφ. 40907/98.

[21]. Mooren κατά Γερμανίας [GC], § 106, Rakevich κατά Ρωσίας, § 4.

[22] . Απόφαση της 26.09.1997.

[23] . Απόφαση της 5.11.1981.

[24] . Απόφαση της 5.11.1996.

[25] . Keus κατά Ολλανδίας, απόφαση της 25.10.1990.

[26] . Ε κατά Νορβηγίας, απόφαση της 29.08.1990.

[27] . Bezicheri κατά Ιταλίας, απόφαση της 25.10.1989.