Ερήμην καταδίκη και δικαίωμα πρόσβασης σε δικαστήριο

Απόφαση:

ΣΙΚ κατά ΕΛΛΑΔΟΣ, 29.01.2015, (Αριθ. Προσφυγής 28157/09), δημοσιευμένη στο ΝοΒ (2015) 63, σ. 622-644, με σχόλιο του Βασίλη Χειρδάρη

Περίληψη :

Το δικαίωμα πρόσβασης σε δικαστήριο, δεν είναι απόλυτο, αλλά υπόκειται σε περιορισμούς, κυρίως ως προς τις προϋποθέσεις του παραδεκτού ενός ένδικου μέσου. Οι περιορισμοί όμως αυτοί: α) δεν επιτρέπεται να περιορίζουν την απρόσκοπτη πρόσβαση του ατόμου κατά τέτοιο τρόπο ή σε τέτοιο βαθμό, ώστε να θίγεται η ουσία του δικαιώματος του β) θα πρέπει να εξυπηρετούν ένα δικαιολογημένο σκοπό και γ) να υπάρχει εύλογη αναλογία ανάμεσα στα μέσα που χρησιμοποιούνται και στον επιδιωκόμενο σκοπό.

Ο βαθμός πρό́σβασης που παρέχεται από την εθνική νομοθεσία επαρκεί για να εξασφαλίσει στον ενδιαφερόμενο το δικαίωμα πρόσβασης σε δικαστήριο, λαμβάνοντας υπόψη την αρχή υπεροχής του δικαίου σε μια δημοκρατική κοινωνία. Από μόνη της η εισαγωγή της υποθέσεως προς εκδίκαση σε Δικαστήριο, δεν ικανοποιεί τις επιταγές του άρθρου 6 § 1.

Αποτελεί άκαμπτη τυπολατρία και δε συνάδει με τη διαδικασία που ακολουθείται ενώπιον του Αρείου Πάγου, η απόρριψη της αιτήσεως αναιρέσεως από τον Άρειο Πάγο ως απαράδεκτης, λόγω της τυπικής παράλειψης του γραμματέα του αρμοδίου Δικαστηρίου  να υπογράψει το ξεχωριστό έγγραφο «αίτησης αναίρεσης» που επισυναπτόταν στην έκθεση αναίρεσης.

Το ΕΔΔΑ δέχτηκε ότι υπήρξε δυσανόλογο εμπόδιο στους προσφεύγοντες να έχουν πρόσβαση στον ΑΠ, χωρίς δική τους υπαιτιότητα και μάλιστα έχοντας καταδικασθεί ερήμην και καταδίκασε την Ελλάδα για παραβίαση του άρθρ. 6 § 1 ΕΣΔΑ (Άρθρα 474, 509 § 1 ΚΠΔ, 6 § 1 ΕΣΔΑ).

Σχόλιο:

Ερήμην καταδίκη και δικαίωμα πρόσβασης στο δικαστήριο

Το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ, όπως το άρθρο 14 της ΔΣΑΠΔ, υλοποιεί πρακτικά το κράτος δικαίου, με την εξασφάλιση της λειτουργίας της απονομής της δικαιοσύνης σε ολόκληρη την περιοχή μέσω των εγγυήσεων που θεσπίζει. Το δικαίωμα πρόσβασης σε δικαστήριο αποτελεί βασικό δικαίωμα ευρύτερης δικαιοδοσίας σε δικαστήριο. Το δικαίωμά του στην δικαιοσύνη βασίζεται στο σύνολο της δομής του βασικού άρθρου 6 του ΕΣΔΑ, δεδομένου ότι δεν είναι δυνατή η ύπαρξη και η εφαρμογή των λοιπών εγγυήσεων αν δεν επιτευχθεί η ανεξάρτητη πρόσβαση στο δικαστήριο. Ουσιαστικά μπορούμε να μιλάμε για τη μητέρα των δικαιωμάτων που συνθέτουν την έννοια της δίκαιης δίκης, της βάσης της σύγχρονης δικαιοσύνης και της νομικής μας κουλτούρας.

Το περιθώριο είναι ότι το δικαίωμα πρόσβασης στο δικαστήριο δεν προβλέπεται ρητά στο άρθρο 6 του ΕΣΔΑ [1], αλλά το Δικαστήριο ερμηνεύει ερμηνευτικά το άρθρο 6 ερμηνευόμενο ερμηνευτικά το άρθρο 6 [2] και εδραιώνοντας το θεσμικό του περιεχόμενο στην προκήρυξη του ΕΣΔΑ, το δίκαιο και την αρχή του διεθνούς δικαίου που απαγορεύει την εκδίκαση. Η ερμηνευτική ανάπτυξη του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη από το Δικαστήριο ενσωμάτωσε δυναμικά το δικαίωμα αυτό στο άρθρο 6 του ΕΣΔΑ, καθιστώντας την προϋπόθεση και βάση όλων των εγγυήσεων του ίδιου άρθρου. Μέχρι το 1975 υπήρχε η άποψη ότι το δικαίωμα δίκαιης δίκης κάλυπτε μόνο τις εκκρεμείς ήδη δίκες. Στην περίπτωση Golder κατά Ηνωμένου Βασιλείου, με το οποίο ζητήθηκε να εξεταστεί το ζήτημα αν το άρθρο 6 § 1 περιοριζόταν στην εξασφάλιση της δίκαιης δίκης σε δικαστικές υποθέσεις που εκκρεμούσαν ενώπιον δικαστηρίου ή σε δικαστικές διαδικασίες ενώ, επιπλέον, εξασφάλιζε δικαίωμα προσβάσεως στο δικαστήριο, εξέφρασε την ευνοϊκή γνώμη του, διευρύνοντας δραστικά την εμβέλεια του άρθρου αυτού και το εισαγωγικό μέρος των δικαστικών διαδικασιών. Το Δικαστήριο παρατήρησε ότι σε μια αντίθετη περίπτωση ένα κράτος μέλος θα ήταν ελεύθερο να καταργήσει τα δικαστήρια του ή να απομακρύνει την αρμοδιότητα σε συγκεκριμένες κατηγορίες πράξεων, πράγμα που θα προκαλούσε την αυθαίρετη αυταπάτη από την πλευρά της εξουσίας και την κατάργηση των θεμελιωδών αρχών της δικαιοσύνης ^{[ 3]} .

Σε αντίθεση με την ΕΣΔΑ το Διεθνές Σύμφωνο Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων (ΔΣΑΠΔ) στο άρθρο 14 § 3δ καθιερώνει ρητά το δικαίωμα του κατηγορουμένου σε πρόσβαση σε δικαστήριο. Η διατύπωση είναι ρητή και σαφής «..δ) να παρίσταται στη δίκη και να υπερασπιστεί τον εαυτό του αυτοπροσώπως ή με τη βοήθεια συνηγόρου της επιλογής του...»

Ο πυρήνας του παραπάνω δικαιώματος συνίσταται στο δικαίωμα απρόσκοπτης υποβολής μιας αξίωσης ή στην εξέταση των ουσιαστικών και νομικών επιχειρημάτων των διαδίκων από αρμόδιο δικαστήριο και στην έκδοση δεσμευτικής απόφασης που θα αποφαίνεται επί της υπόθεσης ή της εισαχθείσας διαφοράς[4]. Η προσβολή ή ακύρωση του δικαιώματος πρόσβασης[5] σε δικαστήριο σηματοδοτεί την αυτοδίκαιη ουσιαστικά ακύρωση και όλων των εγγυήσεων που θεσμοθετούνται από το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ, αφού αυτό αποτελεί την πλατφόρμα πάνω στην οποία εδράζονται όλα τα υπόλοιπα δικαιώματα και εγγυήσεις. Πως μπορεί εξάλλου να ασκηθεί ένα δικαίωμα σε διαδικασίες ενώπιον δικαστηρίου αφού ακυρώνεται το δικαίωμα πρόσβασης στο δικαστήριο αυτό; Ουσιαστικά πρόκειται για την μοναδική θύρα απο την οποία εισάγονται όλα τα δικαιώματα που συνθέτουν την θεμελιώδη έννοια της δίκαιης δίκης.

Στην προκειμένη περίπτωση οι προσφεύγοντες καταδικάστηκαν ερήμην πρωτόδικα, άσκησαν εφέσεις, οι οποίες απερρίφθησαν ως εκπρόθεσμες, άσκησαν αναιρέσεις οι οποίες απερρίφθησαν ως απαράδεκτες για παράλειψη του γραμματέα του Δικαστηρίου να θέσει την υπογραφή του. Δηλαδή οι κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν χωρίς ποτέ να μπορέσουν να παρουσιάσουν τα ουσιαστικά και νομικά τους επιχειρήματα σε δικαστήριο οιουδήποτε βαθμού και δικαιοδοσίας. Οι προσφεύγοντες ισχυρίστηκαν ότι ουδέποτε έλαβαν γνώση του κατηγορητηρίου και των Κλήσεων για εμφάνιση στο πρωτοβάθμιο δικαστήριο αλλά ούτε και των πρωτόδικων αποφάσεων  και ότι απο παραδρομή οι αρχές τους κοινοποίησαν τα παραπάνω ως “αγνώστου διαμονής” ενώ ήσαν όλοι γνωστής διαμονής, απο πουθενά δε δεν προκύπτει παραίτηση ουσιαστικών ή δικονομικών τους δικαιωμάτων για τις υποθέσεις που εκδικάστηκαν.

Το ΕΔΔΑ καταδίκασε την χώρα μας για άλλη μια φορά[6] για την άκρατη τυπολατρία που ακολουθείται από το Ανώτατο Δικαστήριό μας. Για το θέμα αυτό έχουν γραφεί πολλά[7] και τελικά προς τιμήν του ο ΑΠ ευθυγραμίστηκε[8], με μια σχετική καθυστέρηση, με τις αποφάσεις του Στρασβούργου, και αυτή είναι μια πολύ θετική θεσμικά κίνηση και μια επαινετή δικαστική εξέλιξη.

Σοβαρό θέμα όμως ανακύπτει, και αυτό θα εξετάσομε στη συνέχεια, σε περίπτωση όπου, όπως στην προκειμένη υπόθεση, υπάρχει ερήμην καταδίκη (in absentia) και όπου δεν δίνεται η ευκαιρία στον ερήμην καταδικασθέντα κατηγορούμενο να εκθέσει τις θέσεις του και τα επιχειρήματά του, νομικά και επί της ουσίας, σε δικαστική διαδικασία.

Η πρώην Επιτροπή του Ευρωπαικού Δικαστηρίου του Στρασβούργου είχε διατυπώσει την θέση[9] ότι δεν είχε επιδειχθεί σεβασμός στα δικαιώματα υπεράσπισης του κατηγορουμένου εφόσον δεν είχε δοθεί σ’ αυτόν η δυνατότητα παράστασης σε διακστήριο. Το ΕΔΔΑ επισημαίνει ότι οι αρχές οφείλουν να επιδείξουν την αναγκαία επιμέλεια για την διασφάλιση του δικαιώματος του κατηγορουμένου να εμφανιστεί στο ακροατήριο κατά τρόπο αποτελεσματικό, δεδομένου ότι το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής κοινωνίας έχει προεξέχουσα και κυριαρχική θέση για τον κατηγορούμενο[10]. Αναμφίβολα τα Κράτη διατηρούν το δικαίωμα στα νομικά τους συστήματα να διαξάγουν τη διαδικασία όταν ένας κατηγορούμενος φυγοδικεί ή αδυνατεί να παρασταθεί. Όμως το Στρασβούργο έχει χαρακτηρίσει ως κατάφωρη αρνησιδικία την ερήμην εκδίκαση της υπόθεσης, όταν δεν προσδιορίζεται ότι ο κατηγορούμενος έχει παραιτηθεί από το δικαίωμά του να παρίσταται κατά τη διάρκεια της δίκης[11].

Η διαδικασία της ερήμην εκδίκασης της υπόθεσης δεν είναι αντίθετη με τη ΕΣΔΑ, εάν παρέχεται στον κατηγορούμενο η δυνατότητα μιας νέας εξέτασης των πραγματικών και των νομικών στοιχείων της υπόθεσης[12]. Διατάξεις που αναθέτουν στον προσφεύγοντα το βάρος απόδειξης ότι δεν είχε προσπαθήσει να διαφύγει της δικαιοσύνης, ότι είχε παρεμποδιστεί από ανωτέρα βία κ.α. έχουν κριθεί ανεπαρκή[13]. Αντίθετα το ΕΔΔΑ έχει κρίνει ότι το βάρος της απόδειξης ανατίθεται στα κράτη μέλη που οφείλουν να αποδείξουν ότι ο κατηγορούμενος γνώριζε την ημερομηνία εκδίκασης της υπόθεσης[14]. Παρ’ όλα αυτά, τα εθνικά δικαστήρια δικαιούνται να κρίνουν εάν ο κατηγορούμενος έδωσε επαρκείς εξηγήσεις για την απουσία του[15]. Στην περίπτωση που ένας κατηγορούμενος σκόπιμα δεν παρέστη στο Δικαστήριο, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η ερήμην καταδίκη του και η μη χοιρήγηση δυνατότητας επανάληψης της δίκης δεν ισοδυναμούσε με δυσανάλογη ποινή[16]. Σε κάθε περίπτωση οι εθνικές διαδικασίες πρέπει να προβλέπουν με επαρκή βεβαιότητα ότι ο κατηγορούμενος θα έχει την δικονομική δυνατότητα να παραστεί σε νέα δίκη για να προβάλει με πληρότητα την υπεράσπισή του.

Με βάση τα παραπάνω το δικαίωμα πρόσβασης σε δικαστήριο είναι θεμελιώδες δικαίωμα των διαδίκων, πολύ δε περισσότερο του κατηγορουμένου, που έχει μεγαλύτερη ανάγκη την προστασία της προσωπικής του ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειάς του και το δικαίωμα αυτό μπορεί να συμβάλει δυναμικά στη προβολή και ανάπτυξη των λοιπών θεμελιωδών δικαιωμάτων που προβλέπονται στα άρθρα 6 της ΕΣΔΑ και 14 του ΔΣΑΠΔ και συνθέτουν την έννοια της δίκαιης δίκης. Χωρίς το δικαίωμα της πρόσβασης τα λοιπά δικαιώματα δεν μπορούν να αποκτήσουν πρακτική και ουσιαστική σημασία.

Η προστατευτική δε εμβέλεια του ανωτέρω δικαιώματος είναι τέτοια και τόση (ποιοτική και ποσοτική) ώστε να καθιστά προβληματική την ερήμην εκδίκαση των υποθέσεων σε επίπεδο κατηγορουμένων, εφόσον δεν προβλέπονται συγκεκριμένες και απρόσκοπτες δικονομικές διαδικασίες για την εκ νέου συζήτηση της υπόθεσης στα δικαστήρια ουσίας, όπου θα μπορέσει ο ενδιαφερόμενος να αναπτύξει πλήρως του πραγματικούς και νομικούς του ισχυρισμούς. Η εκ νέου συζήτηση δε της υπόθεσης, κατά τον προαναφερόμενο τρόπο, καθίσταται περισσότερο επιτακτική και αναγκαία εάν πουθενά και σε οποιαδήποτε δικαστικό στάδιο της υπόθεσης ο κατηγορούμενος δεν έχει αναπτύξει και προβάλει τους ισχυρισμούς του.

Η παρουσιαζομένη απόφαση του Στρασβούργου τοποθετεί σε ορθή βάση και αποκαθιστά την προσβολή του δικαιώματος πρόσβασης σε δικαστήριο των προσφευγόντων. Αποκαθιστά μια αδικία, η οποία ενδεχομένως θα αποκατασταθεί με σχετική επανάληψη της διαδικασίας ενώπιον του ΑΠ, σύμφωνα με το άρθρο 525 § 1 περ. 5 του ΚΠΔ. Ομως δείχνει άτολμη στο επίπεδο της προσέγγισης του θέματος της πρόσβασης σε δικαστήριο σε σχέση με την ερημοδικία των κατηγορουμένων, ώστε να υπάρξει μια περαιτέρω ανάπτυξη της όχι πλούσιας νομολογιακής προσέγγισης του Στρασβούργου στο θέμα αυτό.

Θεωρώ ότι η απρόσκοπτη και ουσιαστική πρόσβαση σε δικαστήριο, όπου ο διάδικος θα αναπτύξει τους πραγματικούς και νομικούς ισχυρισμούς του, είναι ένα θεμελιώδες δικαίωμα στο οποίο δεν πρέπει να υπάρχει οιαδήποτε έκπτωση είτε σε επίπεδο εθνικής νομοθεσίας και νομολογίας είτε  σε επίπεδο Στρασβούργου. Η προάσπιση και ανάπτυξη του δικαιώματος αποτελεί υποχρέωση όλων μας. Διαφορετικά η δίκαιη δίκη θα αποτελεί απλά μια θεωρητική έννοια.

[1]. Λ.Α. Σισιλιάνος, Το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη – εγγυήσεις γενικής εφαρμογής άρθρο 6 ΕΣΔΑ σε «ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ». Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη 2013, σ. 207.

[2]. Βλ. απόφαση του ΕΔΔΑ Golder κατά Hνωμένου Bασιλείου της 21.2.1975.

[3]. Βλ. και αποφάσεις Fayed κατά Ηνωμένου Βασιλείου της 21.9.1994, Α κατά Ηνωμένου Βασιλείου της 12.12.2002, § 63, σύμφωνα με την οποία δε θα ήταν συμβατό με το κράτος δικαίου εάν τα Κράτη μπορούσαν, χωρίς περιορισμό ή έλεγχο από τα όργανα της Σύμβασης, να αφαιρέσουν από τη δικαιοδοσία των δικαστηρίων αξιώσεις ή να χορηγήσουν ασυλίες σε ομάδες ή κατηγορίες προσώπων.

[4]. Βλ. απόφαση ΕΔΔΑ Τμήμα Ευρείας Σ Le Compte, Van Leuven &  De Meyere κατά Βελγίου της 23.6.1982.

[5]. Η πρόσβαση σε δικαστήριο μπορεί να έχει εφαρμογή μόνο αναφορικά με δικαίωμα που βασίζονται στο εθνικό δίκαιο, δεδομένου ότι το άρθρο 6 δεν καθιδρύει ουσιαστικά δικαιώματα.

[6]. Βλ. και αποφάσεις ΕΔΔΑ: Ευσταθίου κατά Ελλάδας της 27.07.2006 (αριθ. προσφ. 36998/02), ΝοΒ 54. 1170 επ., με σχόλιο του υπογράφοντος, Ζουμπουλίδης κατά Ελλάδας της 14.12. 2006 (αριθ. προσφ. 77574/01) ΝοΒ 55. 206 επ., με σχόλιο του υπογράφοντος, Λιοναράκης κατά Ελλάδας της 05.07.2007 (αριθ. προσφ. 1131/2005) ΝοΒ 55. 2212 επ., με σχόλιο Μ. Μαργαρίτη, Ρουμελιώτης κατά Ελλάδας της 15.10.2009 (αριθ. προσφ. 53361/07) ΝοΒ 57. 2245 επ., με σχόλιο Σπ. Γλεντζή, Δημόπουλος κατά Ελλάδας (αριθ. προσφ. 34198/07), της 7.01.2010, τόμος 2010, τεύχος 1, σ. 426επ., με σχόλιο Ε. Σαλαμούρα.

[7]. Βλ. μεταξύ άλλων, Μαριαλένα Τσίρλη, «Οι αναχρονισμοί στην ερμηνεία των δικονομικών κανόνων από τα εθνικά δικαστήρια και ο διορθωτικός ρόλος του ΕΔΔΑ», ΝοΒ 57. 1945 επ., Αργύριος Καρράς, «Η ανάγκη ουσιαστικής εναρμόνισης της νομολογίας του Αρείου Πάγου στη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), ιδίως ως προς το ένδικο μέσο της αναίρεσης (Με αφορμή την υπ’ αριθ.  2/2008 απόφαση της Ολομέλειας του ΑΠ, ΠΛογ Η΄ 23 επ.), ΠΛογ Η΄ τεύχος 6/2008. 1267-1269.

[8]. Βλ. απόφαση 14/2010 της (Διοικητικής) Ολομελείας του ΑΠ, ΝοΒ 2010. 1441 επ. με σχόλια Σ. Λάλα και Β. Χειρδάρη.

[9]. Υπόθεση Colozza κατά Ιταλίας, 12.02.1985.

[10]. Βλ. σχολιαζομένη ανωτέρω απόφαση § 17, FCB κατά Ιταλίας της 28.8.91, § 35, Βαμβακάς κατά  Ελλάδος της 16.10.2008, § 30.

[11]. Βλ. Απόφαση ΕΔΔΑ (Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης) Sejdovic κατά Ιταλίας της 1.3.2006, § 84.

[12]. Απόφαση ΕΔΔΑ Medenica κατά Ελβετίας της 14.6.2001, Sejdovic κατά Ιταλίας της 1.3.2006, § 85.

[13]. Απoφάσεις ΕΔΔΑ Σταμουλακάτος κατά Ελλάδας της 20.5.1992, Colozza κατά Ιταλίας της 12.02.1985, § 29.

[14]. Βλ. απόφαση ΕΔΔΑ FCB κατά Ιταλίας της 28.8.91, § 35.

[15]. Sejdovic κατά Ιταλίας της 1.3.2006, § 88.

[16] . Medenicã κατά Ελβετίας της 14.6.2001, όπου το Ελβετικό Δικαστήριο έκρινε ότι ο κατηγορούμενος σκόπιμα προχώρησε σε ψευδείς δηλώσεις στο αλλοδαπό δικαστήριο (HΠA) προκειμένου να εξασφαλίσει μια απόφαση που καθιστούσε αδύνατη την παρουσία του στην αγωγή στην Ελβετία.