Υπόθεση Yukos και δηλώσεις Πούτιν. Σωρεία παραβιάσεων κατά των κατηγορουμένων. Πολλαπλή καταδίκη της Ρωσίας για παραβιάσεις της ΕΣΔΑ
ΑΠΟΦΑΣΗ
Khodorkovskiy και Lebedev κατά Ρωσίας της 14.01.2020 (αριθ. 2) (αριθ. 51111/07 και 42757/07)
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η υπόθεση αυτή αφορούσε τη δεύτερη δίκη των πρώην στελεχών της Yukos, Mikhail Khodorkovskiy και Platon Lebedev.
Άρνηση Δικαστηρίου να επιτρέψει στην υπεράσπιση να εξετάσει τους μάρτυρες κατηγορίας και υπεράσπισης και να υποβάλει σημαντικά απαλλακτικά αποδεικτικά στοιχεία από πραγματογνώμονα.
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων διαπίστωσε ομόφωνα ότι υπήρξαν παραβιάσεις του δικαιώματος των προσφευγόντων σε δίκαιη δίκη σύμφωνα με το άρθρο 6 παρ. 1 και το άρθρο 6 παρ. 3 γ) και (δ) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.
Ωστόσο, το Δικαστήριο δεν διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 6 § 1 σχετικά με την ανεξαρτησία και την αμεροληψία του δικαστή και καμία παραβίαση του τεκμηρίου της αθωότητας (άρθρο 6 § 2) όσον αφορά τα σχόλια κατά τη διάρκεια της δίκης του τότε πρωθυπουργού Βλαντιμίρ Πούτιν.
Με πέντε ψήφους έναντι δύο, το Δικαστήριο έκρινε ότι οι προσφεύγοντες υπέστησαν απρόβλεπτη εφαρμογή του ποινικού δικαίου σε βάρος τους, κατά παράβαση του άρθρου 7 (καμία ποινή χωρίς νόμο). Το Δικαστήριο έκρινε ομόφωνα ότι υπήρξε παραβίαση του δικαιώματος στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή (άρθρο 8) λόγω έλλειψης μακροχρόνιων οικογενειακών επισκέψεων όταν οι προσφεύγοντες βρίσκονταν σε προσωρινή κράτηση.
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ
Οι προσφεύγοντες Mikhail Borisovich Khodorkovskiy και ο Platon Leonidovich Lebedev, Ρώσοι υπήκοοι οι οποίοι γεννήθηκαν το 1963 και το 1956 αντίστοιχα.
Μετά την καταδίκη τους για φοροδιαφυγή το 2005 και αφ’ ότου μεταφέρθηκαν σε σωφρονιστικό ίδρυμα, οι προσφεύγοντες, πρώην ανώτατα στελέχη της πετρελαϊκής εταιρείας Yukos, αντιμετώπισαν νέες ποινικές διώξεις το 2009. Νέα δίκη ξεκίνησε τον Μάρτιο του 2009 και τελείωσε με την καταδίκη τους για δεύτερη φορά τον Δεκέμβριο του 2010 για υπεξαίρεση ή κατάχρηση πετρελαίου και για το ξέπλυμα παράνομων κερδών.
Στην ουσία, το δικαστήριο διαπίστωσε ότι οι προσφεύγοντες είχαν χρησιμοποιήσει την επιρροή και τη θέση τους ώστε να πιέσουν τις παραγωγικές ομάδες της Yukos να πουλήσουν το αδιύλιστο πετρέλαιο τους στις εμπορικές εταιρείες της Yukos, το οποίο στη συνέχεια πωλήθηκε σε υψηλότερες τιμές στις παγκόσμιες αγορές. Τα κέρδη είχαν σταλεί τότε σε Ρωσικούς και ξένους εταιρικούς λογαριασμούς που ελέγχονται από τους προσφεύγοντες.
Κατά τη διάρκεια της δίκης, όταν οι προσφεύγοντες κρατούνταν σε γυάλινα κλουβιά, ο δικαστής αρνήθηκε να καλέσει αρκετούς μάρτυρες της υπεράσπισης και απέρριψε αιτήματα χρηματοπιστωτικών πραγματογνωμόνων καθώς και από ειδικούς στην αγορά πετρελαίου να έρθουν και να καταθέσουν προς υπεράσπιση των προσφευγόντων.
Στο Εφετείο, η ποινή των προσφευγόντων μειώθηκε σε 13 έτη κάθειρξης από 14. Το Εφετείο απέρριψε τους ισχυρισμούς των προσφευγόντων ότι, μεταξύ άλλων, δεν ήταν ένοχοι υπεξαίρεσης επειδή οι συναλλαγές μεταξύ παραγωγής και εμπορίας ήταν νόμιμες και έγκυρες, ότι η συγκέντρωση αποδεικτικών στοιχείων του δικαστή ήταν μονόπλευρη, ότι είχαν δικαστεί δύο φορές για το ίδιο αδίκημα, και ότι η δίωξή τους είχε πολιτικά κίνητρα.
Τρεις μορφές διοικητικών διαδικασιών μείωσαν τις ποινές τους περαιτέρω. Ο κ. Khodorkovsky έλαβε χάρη το Δεκέμβριο του 2013, ενώ ο κ. Lebedev εξέτισε την ποινή του τον Ιανουάριο του 2014.
Ο Βλαντιμίρ Πούτιν, πρωθυπουργός κατά τη διάρκεια της δεύτερης δίκης, έκανε διάφορες δημόσιες δηλώσεις κατά τη διάρκεια των διαδικασιών, αναφερόμενος στον κ. Khodorkovsky και στην υπόθεση Yukos. Ορισμένοι εν ενεργεία και πρώην υπάλληλοι του δικαστηρίου έκαναν σχόλια στα ΜΜΕ σχετικά με την ανεξαρτησία του δικαστή και την αμεροληψία του, ωστόσο δεν κινήθηκε ποινική διαδικασία.
ΤΟ ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟ ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΙ…
Άρθρο 6 § 1
Το Δικαστήριο απέρριψε ως απαράδεκτη την καταγγελία των προσφευγόντων ότι το δικαστήριο δεν είχε κατά τόπο δικαιοδοσία για την υπόθεσή τους. Δεν διαπίστωσε επίσης παραβίαση του άρθρου 6 § 1 λόγω της συμπεριφοράς του δικαστή, ο οποίος, σύμφωνα με τους προσφεύγοντες, είχε δείξει έλλειψη αμεροληψίας και ανεξαρτησίας.
Το άρθρο 6 § 1 σε συνδυασμό με το άρθρο 6 § 3 στοιχεία γ) και δ)
Το Δικαστήριο επεσήμανε ότι οι προσφεύγοντες είχαν θέσει ένα γενικό ζήτημα σχετικά με το δίκαιο χαρακτήρα της δίκης και σχετικά με συγκεκριμένες πτυχές της διεξαγωγής της. Εξέτασε από κοινού τις καταγγελίες βάσει των δύο διατάξεων.
Εμπιστευτικότητα των σχέσεων δικηγόρου-πελάτη
Το Δικαστήριο παρατήρησε ότι ο εθνικός δικαστής αποφάσισε να επανεξετάσει πρώτα όλα τα έγγραφα τα οποία οι δικηγόροι των προσφευγόντων παρουσίασαν. Σημείωσε ότι είχε διαπιστώσει παραβίαση της Σύμβασης σχετικά με παρόμοιες περιστάσεις στην πρώτη δίκη των προσφευγόντων λόγω παρέμβασης στο απόρρητο των επικοινωνιών των προσφευγόντων με τους δικηγόρους τους και ότι η κυβέρνηση δεν είχε προβάλει οποιοδήποτε επιχείρημα που να έπειθε να καταλήξει σε διαφορετικό πόρισμα στην προκειμένη περίπτωση.
Το Δικαστήριο επισήμανε επίσης ότι οι προσφεύγοντες βρίσκονταν σε γυάλινη κλουβί, γεγονός το οποίο είχε μειώσει την δυνατότητα να συμμετάσχουν άμεσα στη δίκη και τους είχε χωρίσει από τους δικηγόρους τους, γεγονός που καθιστούσε την εμπιστευτική επικοινωνία αδύνατη. Η χρήση αυτού του μέτρου ήταν θέμα ρουτίνας, όχι ασφάλειας ή διαταγής από το δικαστήριο. Ο δικαστής δεν είχε αναγνωρίσει τον αντίκτυπο αυτών των ρυθμίσεων στα δικαιώματα υπεράσπισης των προσφευγόντων ούτε ανέλαβε την υιοθέτηση μέτρων για την αντιστάθμιση τέτοιων περιορισμών.
Τα δικαιώματά τους να συμμετέχουν αποτελεσματικά στη δίκη και να λαμβάνουν αποτελεσματική νομική συνδρομή είχαν περιοριστεί κατά τρόπο που δεν ήταν ούτε αναγκαίος ούτε αναλογικός, κατά παράβαση του Άρθρου 6 §§ 1 και 3(γ). Το Δικαστήριο δεν θεώρησε αναγκαίο να ασχοληθεί περαιτέρω με την καταγγελία βάσει αυτών των διατάξεων.
Κατ’ αντιμωλία διαδικασίες και εξέταση μαρτύρων
Το Δικαστήριο εξέτασε διαδοχικά έξι κατηγορίες καταγγελιών σχετικά με τη λήψη και την εξέταση αποδεικτικών στοιχείων και της παραβίασης της αρχής της ισότητας των όπλων.
Διαπίστωσε παραβιάσεις του άρθρου 6 §§ 1 και 3 (δ), καθώς οι προσφεύγοντες δεν μπόρεσαν να εξετάσουν τους μάρτυρες κατηγορίας,· το δικαστήριο αρνήθηκε να δεχθεί τα περισσότερα από τα προτεινόμενα αποδεικτικά στοιχεία της υπεράσπισης, και δεν μπόρεσαν να εξετάσουν διάφορους μάρτυρες υπεράσπισης, τόσο στη Ρωσία όσο και στο εξωτερικό. Επιπλέον, διαπίστωσε παραβίαση λόγω της άρνησης του δικαστηρίου να αποδεχτεί υλικό της υπεράσπισης των προσφευγόντων.
Συγκεκριμένα, το Δικαστήριο σημείωσε ότι η εισαγγελία είχε υποβάλει εκθέσεις πραγματογνωμόνων οι οποίες ήταν σημαντικές για την υπόθεση, αλλά ότι η υπεράσπιση δεν μπόρεσε ποτέ να αμφισβητήσει τους πραγματογνώμονες που τις είχαν συντάξει ώστε να αμφισβητηθεί η ακρίβειά τους. Επιπλέον, το δικαστήριο, με περιοριστική ερμηνεία του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, εμπόδισε την υπεράσπιση να καλέσει δικούς της πραγματογνώμονες.
Η υπεράσπιση είχε επίσης προβεί σε αιτιολογημένα αιτήματα για κλήτευση μαρτύρων στη Ρωσία και στο εξωτερικό, οι οποίοι θα μπορούσαν να ενισχύσουν την υπερασπιστική θέση των προσφευγόντων, ωστόσο, το εθνικό δικαστήριο είχε απορρίψει αυτά τα αιτήματα με φορμαλιστικό τρόπο, χωρίς να παρέχει επαρκή αιτιολογία. Επίσης, απέτυχε να πάρει τα κατάλληλα μέτρα για να εξασφαλιστεί η παρουσία στο δικαστήριο μαρτύρων υπεράσπισης τους οποίους το δικαστήριο είχε συμφωνήσει να εξετάσει.
Το Δικαστήριο έκρινε επίσης ότι υπήρξε παράβαση του άρθρου 6 § 1, καθώς το δικαστήριο είχε επικαλεστεί αποφάσεις που εκδόθηκαν σε άλλες σχετικές υποθέσεις. Συγκεκριμένα, οι προσφεύγοντες δεν μπόρεσαν να αμφισβητήσουν τις μαρτυρικές καταθέσεις που διαβάστηκαν από τις προηγούμενες αυτές αποφάσεις ή να αντικρούσουν τα γεγονότα που είχαν καθιερωθεί σε αυτές. Επιπλέον, το δικαστήριο είχε βασιστεί σε διαπίστωση ενοχής σε μία από τις προηγούμενες αποφάσεις, σε μια υπόθεση στην οποία οι προσφεύγοντες δεν ήταν συμβαλλόμενα μέρη, με τρόπο που ήταν επιβλαβής.
Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις σκέψεις, το Δικαστήριο διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 6 § 1 σε συνδυασμό με το άρθρο 6 παρ. 3 (γ) και (δ) λόγω παραβίασης των εγγυήσεων για δίκαιη δίκη.
Άρθρο 6 § 2
Οι προσφεύγοντες παραπονέθηκαν ότι οι δημόσιες δηλώσεις του Πούτιν το 2009 και το 2010 είχαν παραβιάσει το δικαίωμα στο τεκμήριο της αθωότητας. Η κυβέρνηση αμφισβήτησε αυτόν τον ισχυρισμό.
Το Δικαστήριο επανέλαβε ότι η διάταξη αυτή αποσκοπεί στην αποτροπή της υπονόμευσης της ποινικής δίκης με τις βλαπτικές δηλώσεις που έγιναν σε στενή σχέση με τη διαδικασία.
Σημείωσε ότι ο κ. Πούτιν είχε υπαινιχθεί ότι οι προσφεύγοντες ήταν συνεργοί σε δολοφονίες για τις οποίες ο επικεφαλής της υπηρεσίας ασφαλείας της Yukos είχε καταδικαστεί. Ωστόσο, οι προσφεύγοντες δεν είχαν ποτέ κατηγορηθεί για τα εν λόγω εγκλήματα και το Δικαστήριο έκρινε ότι οι παρατηρήσεις του τότε πρωθυπουργού επί του ζητήματος αυτού δεν δημιούργησε ζήτημα σύμφωνα με το άρθρο 6 § 2 . Ούτε οι αναφορές του κ. Πούτιν στις υποθέσεις που αφορούν έναν απατεώνα των ΗΠΑ Bernard Madoff, έναν χάκερ και τον γκάνγκστερ Al Capone φαίνεται να συνδέονται με τη δεύτερη δίκη των προσφευγόντων.
Ο κ. Πούτιν είχε αναφερθεί ξανά στον κ. Madoff τον Δεκέμβριο του 2010, ενώνοντας τα εγκλήματα για τα οποία κατηγορείται ο κ. Khodorkovsky στην πρώτη και στη δεύτερη δίκη και αναφέροντας μια άλλη απάτη, για την οποία δεν είχε ποτέ κατηγορηθεί. Εντούτοις, ο κ. Πούτιν αργότερα διευκρίνισε τα σχόλιά του με σκοπό να διαλύσει κάθε σύγχυση.
Κατά συνέπεια, το Δικαστήριο έκρινε ότι δεν υπήρξε παραβίαση του άρθρου 6 § 2. Δεν το θεώρησε αναγκαίο να εξετάσει τις καταγγελίες των προσφευγόντων βάσει του άρθρου 6 παρ. 1 και 3 (α) και (β).
Άρθρο 7
Οι προσφεύγοντες ισχυρίστηκαν ότι υποβλήθηκαν σε εκτεταμένη και καινούργια ερμηνεία του ποινικού δικαίου και της παράνομης επιβολής ποινικής κυρώσεως.
Ισχυρίστηκαν ειδικότερα ότι, σύμφωνα με το εσωτερικό δίκαιο, «υπεξαίρεση και κατάχρηση» συνιστούσαν μια μορφή «κλοπής», οι πράξεις τους όμως δεν είχαν ενταχθεί εντός του θεσμικού ορισμού «κλοπής» , καθώς η μεταφορά πετρελαίου από τις μονάδες παραγωγής της Yukos στις εμπορικές εταιρείες είχαν πραγματοποιηθεί με τους νόμιμους κανόνες της αγοράς και πώλησης. Η κυβέρνηση αμφισβήτησε το επιχείρημα αυτό.
Το Δικαστήριο εξέτασε εάν τα δικαστήρια είχαν προβεί σε εύλογη ανάλυση και εάν οι προσφεύγοντες θα μπορούσαν να προβλέψουν ότι οι πράξεις τους θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως υπεξαίρεση.
Το Δικαστήριο σημείωσε ότι οι συμβάσεις για την πώληση πετρελαίου από τις παραγωγικές μονάδες στις εμπορικές εταιρείες ήταν έγκυρες κατά το αστικό δίκαιο την εποχή εκείνη και, πράγματι, παρέμειναν έτσι. Έτσι ήταν δύσκολο να κατανοήσει πώς μια αμοιβαία συναλλαγή που ήταν έγκυρη βάσει του αστικού δικαίου θα μπορούσε να ανέλθει σε «παράνομη και άνευ αντιπαροχής λήψη … της περιουσίας ενός άλλου».
Επιπλέον, η έννοια της «απάτης», που αναφέρεται στις εσωτερικές αποφάσεις ως ο τρόπος με τον οποίο οι προσφεύγοντες είχαν λάβει έγκριση για τις συμφωνίες πώλησης πετρελαίου, δεν εμφανίζονταν ως ένα χαρακτηριστικό στοιχείο είτε πρόκειται για αδίκημα «υπεξαίρεσης» είτε για «κλοπή». Οι πράξεις που καταλογίστηκαν στους προσφεύγοντες δεν τιμωρούνται βάσει των ποινικών διατάξεων που εφαρμόζουν τα δικαστήρια.
Κατά συνέπεια, το αδίκημα του οποίου είχαν κατηγορηθεί οι προσφεύγοντες είχε εκτεταμένες και απρόβλεπτες ερμηνείες σε βάρος τους. Δεν μπορούσαν να προβλέψουν ότι η συμμετοχή τους στις εν λόγω συναλλαγές πώλησης πετρελαίου θα μπορούσαν να συστήσουν υπεξαίρεση. Ούτε θα μπορούσαν να είχαν προβλέψει ότι τα κέρδη από την πώληση του πετρελαίου από τις μονάδες παραγωγής στις εμπορικές εταιρείες θα αποτελούσαν αντικείμενο αδικήματος και ότι η χρήση των κερδών θα ανέρχονταν σε νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες. Το Δικαστήριο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 7 και δεν θεωρεί αναγκαίο να εξετάσει την καταγγελία των προσφευγόντων σχετικά με τον υπολογισμό της διάρκειας της ποινής φυλάκισης.
Άρθρο 8
Οι προσφεύγοντες ισχυρίστηκαν ότι υπήρξε παραβίαση αυτής της διάταξης λόγω της προσωρινής κράτησής τους σε φυλακές στη Chita και τη Μόσχα, γεγονός που τους στέρησε περισσότερες οικογενειακές επισκέψεις στα σωφρονιστικά ιδρύματα.
Το Δικαστήριο παρατήρησε ότι είχε διαπιστώσει παραβίαση του άρθρου 8 στην υπόθεση 2018 Resin κατά Ρωσίας αναφορικά με το νομοθετικό πλέγμα για μακρόχρονη οικογενειακή επίσκεψη σε φυλακισμένους που είχαν μεταφερθεί σε προσωρινή κράτηση από σωφρονιστικό ίδρυμα κατά τη διάρκεια μιας έρευνας.
Η κυβέρνηση δεν είχε υποβάλει στοιχεία ή επιχειρήματα που να επιτρέπουν στο Δικαστήριο να απομακρυνθεί από τις διαπιστώσεις αυτές αναφορικά με τους προσφεύγοντες και διαπιστώθηκε παραβίαση του δικαιώματος της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής λόγω της έλλειψης επισκέψεων μακράς διάρκειας στις προσωρινές φυλακές.
Άρθρο 4 του Πρωτοκόλλου αριθ. 7
Το Δικαστήριο εξέτασε κατά πόσον η δεύτερη σειρά ποινικών διαδικασιών προέκυψε από πραγματικά περιστατικά τα οποία ήταν ουσιαστικά τα ίδια με αυτά που οδήγησαν στην πρώτη καταδίκη των προσφευγόντων.
Η δεύτερη απόφαση αναφέρθηκε στην πώληση πετρελαίου από τις μονάδες παραγωγής της Yukos σε εμπορικές εταιρείες, στις οποίες αναφέρθηκε επίσης η πρώτη δίκη. Ωστόσο, το Δικαστήριο σημείωσε ότι οι προσφεύγοντες διεξήγαγαν μια μεγάλη επιχείρηση πετρελαίου με τη συμμετοχή πολλών διαφορετικών εταιρειών και συνεπώς το επιχείρημα ότι και οι δύο καταδικαστικές αποφάσεις αφορούσαν την πώληση πετρελαίου εντός του ομίλου Yukos ήταν πολύ γενική και δεν μπορούσε να την οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι οι δύο καταδικαστικές αποφάσεις είχαν προκύψει από τα ίδια πραγματικά περιστατικά.
Επιπλέον, οι προσφεύγοντες επισήμαναν ειδικότερα το γεγονός ότι και οι δύο αποφάσεις αναφέρθηκαν στην δημιουργία τεσσάρων εμπορικών εταιρειών ειδικότερα. Ωστόσο, το Δικαστήριο δεν ήταν πεπεισμένο ότι η αναφορά ορισμένων λεπτομερειών σχετικά με την οργάνωση της δραστηριότητας των προσφευγόντων και στις δύο αποφάσεις ήταν αρκετή για να αποδείξει ότι και οι δύο καταδικαστικές αποφάσεις είχαν προκύψει από τα ίδια πραγματικά περιστατικά.
Το Δικαστήριο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι προσφεύγοντες δεν είχαν διωχθεί ή καταδικαστεί στο δεύτερο σκέλος της ποινικής διαδικασίας βάσει πραγματικών περιστατικών που ήταν ουσιαστικά τα ίδια με αυτά που χρησιμοποιήθηκαν στην πρώτη και απέρριψε αυτήν την καταγγελία ως προδήλως αβάσιμη.
Άρθρο 18
Οι προσφεύγοντες ισχυρίστηκαν ότι είχαν διωχθεί και καταδικαστεί για πολιτικούς λόγους, ισχυρισμός τον οποίο η κυβέρνηση απέρριψε. Το Δικαστήριο εξέτασε προηγούμενες υποθέσεις που αφορούσαν τους προσφεύγοντες και σημείωσε ότι είχε απορρίψει τους ισχυρισμούς τους για πολιτικά αιτιολογημένη δίωξη.
Εξετάζοντας τη δεύτερη δίκη τους, δεν εντόπισε χωριστό ζήτημα βάσει του άρθρου 18 σε συνδυασμό με τα άρθρα 6, 7 και του άρθρου 4 του Πρωτοκόλλου αριθ. 7 και δεν μπόρεσε να διαπιστώσει ότι ο νόμος για τις επισκέψεις φυλακών σε σχέση με το άρθρο 8 εφαρμόζονταν για άλλο κίνητρο. Κατά συνέπεια, δεν υπήρξε παραβίαση του άρθρου 18 στην προκειμένη περίπτωση.
Δίκαιη ικανοποίηση (άρθρο 41)
Οι προσφεύγοντες δεν υπέβαλαν αίτημα για δίκαιη ικανοποίηση και το Δικαστήριο έκρινε ότι η διαπίστωση παραβιάσεων αποτελούσε επαρκή δίκαιη ικανοποίηση για την ηθική βλάβη που υπέστησαν.
Μειοψηφούσες απόψεις
Οι δικαστές Lemmens και Dedov εξέφρασαν μια κοινή μερικώς αντίθετη γνώμη, η οποία προσαρτάται στην απόφαση.
