Το χαστούκι αστυνομικού σε πρόσωπο πολίτη αποτελεί εξευτελιστική μεταχείριση. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια στο επίκεντρο της ΕΣΔΑ
του Βασίλη Χειρδάρη
Απόφαση:
BOUYID κατά ΒΕΛΓΙΟΥ, 28.09.2015, (Αριθ. Προσφυγής 23390/09), που δημοσιεύθηκε στο ΝοΒ (2016) 64, σελ.146-154
Περίληψη:
Χειροδικία αστυνομικών. Η χειρουργία των αστυνομικών των ατόμων που βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο τους συνιστά αποδοκιμαστική μεταχείριση. Οι χαστούκοι που οι αιτούντες είχαν λάβει από τους αστυνομικούς ενώ βρίσκονταν στο αστυνομικό τμήμα είχαν υπονομεύσει την αξιοπιστία τους. Μπορεί να υφίσταται αντικειμενικά κακή μεταχείριση ακόμη και σε περίπτωση που δεν υπάρχει πρόθεση να υποτιμηθεί ή να υποτιμηθεί το θύμα.
Χαστούκι και συνέπειες στην αξιοπρέπεια και την προσωπικότητα. Ένα χαστούκι έχει σημαντικό αντίκτυπο κατά την ΕΔΔΑ στην αξιοπρέπεια του ατόμου. Το χαστούκι στο πρόσωπο επηρεάζει το τμήμα του σώματος που εκφράζει την προσωπικότητα του ατόμου, αποκαλύπτει την κοινωνική του ταυτότητα και αποτελεί το κέντρο των αισθήσεων του (οράματος, ομιλίας, ακοής) που χρησιμοποιούνται για την επικοινωνία του με τους άλλους. Το χαστούκι αναδεικνύει την υπεροχή του που δίνει και τη μειονότητα του που δέχεται τον χαρακτηρισμό του μεταξύ τους σχέσης.
Υποχρεώσεις της αστυνομίας . Η αστυνομία, συγκεκριμένα, δεν πρέπει να προκαλεί, σχεδιάζει ή αναμένει οποιαδήποτε πράξη τιμωρίας, άθλους ή εξευτελιστικής μεταχείρισης ή τιμωρίας υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Η οποιαδήποτε προσφυγή σε σωματική βία που δεν είναι απολύτως αναγκαία , λόγω της συμπεριφοράς του θύματος, προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και συνιστά παραβίαση του άρθρου 3 του ΕΣΔΑ. Σε περιπτώσεις ανηλίκων η σωματική βία δεν είναι αποδεκτή στο πλαίσιο του προαναφερθέντος άρθρου απλώς και μόνο επειδή στρέφεται κατά των ανηλίκων ακόμη και όταν αυτή μπορεί να θεωρηθεί αποδεκτή για ενήλικες.
Προστασία υπό κράτηση προσώπων. Τα άτομα αυτά βρίσκονται σε ευαίσθητη θέση και οι αρχές έχουν την υποχρέωση να τα θέσουν υπό την προστασία τους.
Το Βέλγιο είναι καταδικασμένο για την εξευτελιστική μεταχείριση δύο αδελφών (εκ των οποίων το ένα είναι ανήλικο) εκ μέρους της αστυνομίας (άρθρο 3 ΕΣΔΑ).
Σχόλιο
Το χαστούκι αστυνομικού σε πρόσωπο πολίτη αποτελεί εξευτελιστική μεταχείριση. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια στο επίκεντρο της ΕΣΔΑ
- Tο Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης του Δικαστηρίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων εξέδωσε πραγματικά μια σημαντική απόφαση στην υπόθεση των αδελφών Bouyid κατά Βελγίου. Δύο αδέλφια σε διαφορετικούς χρόνους στο ίδιο τοπικό αστυνομικό τμήμα των Βρυξελλών χαστουκίστηκαν στο πρόσωπο από αστυνομικά όργανα, χωρίς σημαντική αιτία (διαμαρτυρία για προσαγωγή στο τμήμα ο ένας και για απρεπή συμπεριφορά προς τον αστυνομικό ο άλλος). Η έρευνα που έγινε από τις αρχές του Βελγίου μετά τις καταγγελίες κατά των αστυνομικών δεν απέδωσε ευθύνες στους τελευταίους παρά την ύπαρξη ιατρικών πιστοποιητικών για τις όχι σημαντικές σωματικές βλάβες που υπέστησαν οι προσφεύγοντες.
- Το Τμήμα του ΕΔΔΑ που επελήφθη αρχικά διαπίστωσε ομόφωνα ότι δεν υπήρξε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ. Όμως το Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης διαφώνησε με το Τμήμα και διαπίστωσε με σημαντική πλειοψηφία (14-3) ότι τα χαστούκια στα πρόσωπα των προσφευγόντων εκ μέρους των αστυνομικών οργάνων, τα οποία μάλιστα ευρίσκοντο υπό την εξουσία τους[1] εντός του αστυνομικού τμήματος, συνιστούσαν εξευτελιστική μεταχείριση και καταδίκασε το Βέλγιο.
- Η σημαντικότητα της απόφασης καθορίζεται από το κεντρικό της σημείο που διαφοροποιείται με την μέχρι σήμερα νομολογία ως προς την ερμηνεία του άρθρου 3 και την προστατευτική του εμβέλεια. Το ΕΔΔΑ αποφασίζει να συνδέσει άμεσα και αποφασιστικά την θεμελιώδη έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας με το άρθρο 3. Κατ΄αρχήν την τοποθετεί στον πυρήνα της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αναφέροντας (παρ. 89) ότι ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αποτελεί μέρος της ίδιας της ουσίας της Σύμβασης, την θεωρεί δε ως μία εκ των δύο σημαντικότερων συστατικών του πυρήνα της ΕΣΔΑ μαζί με την ανθρώπινη ελευθερία[2]. Δύο έννοιες που συνθέτουν κατά το Στρασβούργο σε παράλληλη και αλληλοσυμπληρούμενη βάση τους πυλώνες πάνω στους οποίους εδράζεται η Σύμβαση. Η θέση αυτή είναι σημαντική αφού μετουσιώνει ένα θεμελιώδες δικαίωμα, όπως αυτό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας σε πρακτική βάση μέσω του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ. Με τον τρόπο αυτό το Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης διευρύνει και την προστατευτική εμβέλεια του άρθρου 3, ιδιαίτερα στην έννοια της εξευτελιστικής μεταχείρισης, αποδεσμεύοντας την έννοια από την υποκειμενικότητά της (ύπαρξη βλάβης στον προσφεύγοντα ή απόδειξη του βιώματος της εμπειρίας της εξευτελιστικής μεταχείρισης), προσδίδοντάς της αντικειμενική χροιά. Δηλ. το χαστούκι στο πρόσωπο ενός ανθρώπου αποτελεί από μόνο του εξευτελιστική μεταχείριση, αφού η ενέργεια αυτή προσβάλει και μειώνει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια κατά τρόπο αντικειμενικό. Δεν απαιτείται δηλαδή και η ύπαρξη βλάβης στο πρόσωπο ή το βίωμα του πόνου στο πρόσωπο του θύματος[3]. Η αποδέσμευση αυτή δημιουργεί μια απίστευτη δυναμική στη διεύρυνση της προστατευτικής εμβέλειας του άρθρου 3 της Σύμβασης. Η νέα αυτή θέση του Στρασβούργου προσδίδει μια ανθρωποκεντρική διάσταση στη Σύμβαση και είναι ένα εξαιρετικό ερμηνευτικό βήμα που μπορεί να ωθήσει το σύνολο της Σύμβασης σε νέες διαστάσεις.
- Επισημαίνεται ότι τα τελευταία χρόνια υπήρξαν στο ΕΔΔΑ αυξητικές αναφορές στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια κατά την ερμηνεία του άρθρου 3. Στην απόφαση του Τμήματος Ευρείας Συνθέσεως Vinter και άλλοι κατά Ηνωμένου Βασιλείου[4] της 09.07.2013, το Δικαστήριο έκρινε ότι η επιβολή της ποινής της ισόβιας κάθειρξης χωρίς την προοπτική της απελευθέρωσης μέσω ενός κατάλληλου μηχανισμού ενδίκων μέσων συνιστά παράβαση του άρθρου 3 συνδέοντας την σκέψη του με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Την ίδια αναφορά στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια έκανε το Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης και στην πιο πρόσφατη απόφασή του Svinarenko και Slyadnev κατά Ρωσίας[5] της 17.07.2014, όπου έκρινε ότι η πρακτική της διατήρησης των κατηγορουμένων και κρατουμένων σε μεταλλικό κλουβί κατά τη διάρκεια της ακροαματικής διαδικασίας στο δικαστήριο ανήλθε σε εξευτελιστική μεταχείριση κατά παράβαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ.
- Στη σχολιαζόμενη απόφαση το Στρασβούργο, στην διευρυμένη σύνθεσή του, εμμένει περισσότερο και αναπτύσσει την έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αφιερώνοντας αρκετό χώρο από την απόφασή του[6], κάτι που κάνει πρώτη φορά σε απόφαση που συσχετίζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια με παραβίαση άλλου άρθρου της Σύμβασης. Η έκταση αυτή προοιωνίζει μια γενικότερη στροφή του Δικαστηρίου στην διακηρυχθείσα αρχή ότι η ανθρώπινη αξία αποτελεί την ουσία της Σύμβασης. Ουσιαστικά με την θεμελίωση που προβαίνει το Στρασβούργο του θεμελιώδους αυτού δικαιώματος βάζει μελλοντική υποθήκη για την χρησιμοποίησή του ως εργαλείο για την ανάπτυξη των ατομικών δικαιωμάτων και ιδίως για την διεύρυνση της προστασίας του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ. Είναι εξάλλου γνωστή η ερμηνευτική προσέγγιση, μέχρι πρόσφατα, του Δικαστηρίου, όπου παραβιάσεις της ανθρώπινης αξιοπρέπειας δεν είχαν τιμωρητικό χαρακτήρα αφού απαιτείτο η επέλευση πόνου ή βλάβης στο θύμα. Με επίκεντρο την ανθρώπινη αξιοπρέπεια αντικειμενικοποιείται η εξευτελιστική μεταχείριση και προσδιορίζεται σε ευρύτερο πλαίσιο, σε αυτό του ανθρωπίνου γένους αναβαθμίζοντας την προστασία του ατόμου σε συλλογικό επίπεδο και αδιαφορώντας για την προσωπική πτυχή της προσβολής. Αν για παράδειγμα το αστυνομικό όργανο χαστουκίσει στο πρόσωπο έναν παλαιστή, ο τελευταίος ενδεχομένως να μην πονέσει καθόλου, ούτε ίσως θα εμφανιστεί κοκκίνισμα ή μώλωπες στο πρόσωπό του. Κατά την προγενέστερη νομολογία το χαστούκι στον παλαιστή δεν αποτελεί εξευτελιστική μεταχείριση σε βάρος του. Με την σχολιαζομένη απόφαση αντικειμενικοποιείται η απαράδεκτη αυτή πράξη του αστυνομικού οργάνου[7], χρησιμοποιείται η ίση μεταχείριση όλων των ατόμων, που αποτελεί συστατικό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, και στο γενικό αυτό πλαίσιο καθίσταται (ορθά) η πράξη αυτή καταδικαστέα σύμφωνα με το άρθρο 3 και στην παραπάνω περίπτωση του παλαιστή.
- Επισημαίνεται ότι η αξιοπρέπεια είναι ένα μοναδικό χαρακτηριστικό του ανθρωπίνου είδους, που το κάνει διακριτό σε σχέση με τα ζώα και τα αντικείμενα. Το χαστούκι από ασκούντα εξουσία σε άτομο που βρίσκεται υπό τον έλεγχό του, όπως οι προσφεύγοντες, μετατρέπει το θύμα σε αντικείμενο επί του οποίου ασκείται η υπεροχή (εξουσία) του επιτιθεμένου, και μειώνει το ανθρώπινο χαρακτηριστικό του μέσω της υποβάθμισης της ανθρώπινης αξιοπρέπειάς του. Ουσιαστικά η προστασία της τελευταίας συνιστά αποκαταστατική λειτουργία της ανθρώπινης υπόστασης.
- Στην ίδια απόφαση θετική εντύπωση προκαλεί και η θέση του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης για την περιοχή του προσώπου και την ανάγκη προστασίας του. Το Στρασβούργο θεωρεί το ανθρώπινο πρόσωπο ως τον πυρήνα της ανθρώπινης υπόστασης και αξιοπρέπειας αφού αυτό αποτελεί «το τμήμα του σώματος του ατόμου που εκφράζει την προσωπικότητά του, φανερώνει την κοινωνική του ταυτότητά και αποτελεί το κέντρο των αισθήσεών του – όραση, ομιλία και ακοή – τα οποία χρησιμοποιούνται για την επικοινωνία με τους άλλους». Η χειροδικία λοιπόν στο πρόσωπο συμβολίζει κατά την απόφαση την μείωση της ίδιας της προσωπικότητας του θύματος. Το Δικαστήριο επίσης επιδεικνύει και μια ιδιαίτερη ευαισθησία στον τομέα της προσωπικότητας του ατόμου που σχετίζεται με την κοινωνική του αλληλεπίδραση. Μια προσέγγιση που είχε προβεί και στην απόφασή του SAS κατά Γαλλίας[8] της 01.07.2014. Θεωρεί γενικά το πρόσωπο ως απεικόνιση της ανθρώπινης προσωπικότητας και ως το μέρος εκείνο του ανθρώπινου σώματος που αποτελεί το κέντρο της επικοινωνίας του ατόμου με την κοινωνία. Η οποιαδήποτε προσβολή του προσβάλλει και το στοιχείο της αλληλεπίδρασης με την κοινωνία, απομειώνοντας έτσι την προσωπική του αξιοπρέπεια στο κοινωνικό πλαίσιο.
- Πραγματικά η απόφαση κάνει ένα θετικό βήμα παραπέρα. Δεν είναι τυχαίο που έχει βάλει υποψηφιότητα για την καλύτερη απόφαση του ΕΔΔΑ για το 2015. Είναι μια επαινετή δικαστική συμβολή από ένα δικαστήριο ανθρωπίνων δικαιωμάτων για την ουσιαστική υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας εκεί που ακριβώς χρειάζεται, στην πράξη της καθημερινότητας. Αποτελεί μια πραγματική και ουσιαστική συμβολή στην υπεράσπιση της ανθρώπινης προσωπικότητας και της ανθρώπινης αξίας.
[1] Βλ. και απόφαση ΕΔΔΑ Χ και Υ κατά Ολλανδίας της 26.3.1985, παρ. 22, αρ. προσφ. 8978/80
[2]. Ο δυαδικός αυτός χαρακτήρας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της ανθρώπινης ελευθερίας που το Στρασβούργο αποφασίζει να δώσει με την απόφασή του, θεωρώντας τα δύο αυτά θεμελιώδη δικαιώματα ως αυτόνομα και ανεξάρτητα δεν με βρίσκει σύμφωνο και θεωρώ ότι είναι λαθεμένος στον πυρήνα του, αφού η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αποτελεί την μητέρα όλων των άλλων δικαιωμάτων και η ελευθερία, στηρίζεται στη βάση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αποτελώντας υποσύνολό της. Το ΕΔΔΑ θα μπορούσε να κάνει την τοποθέτηση ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αποτελεί την ουσία της Σύμβασης, χωρίς να προσθέσει ως παράλληλο θεμελιώδες συστατικό δικαίωμα της ουσίας της Σύμβασης και την ελευθερία, αφού έτσι ανεξαρτοποιεί την τελευταία από την θεμελιώδη βάση της που είναι η ανθρώπινη αξία ή αξιοπρέπεια. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αποτελεί την γενεσιουργό αιτία και βάση όλων των θεμελιωδών και μη δικαιωμάτων, μεταξύ των οποίων και της ελευθερίας.
[3] Βλ. και απόφαση Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης Labita κατά Ιταλίας της 6.4.2000, αρ. προσφ. 26772/95, παρ. 120
[4]. Αριθ. προσφ. 66069/09, 130/10 και 3896/10.
[5]. Αριθ. προσφ. 32541/08 και 43441/08.
[6]. Αφιερώνει στην θεσμική θεμελίωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 6 σελίδες (9-15 της απόφασης) και έξη (6) παράγραφοι (45-50)!
[7] Βλ. Αποφάσεις Tyrer κατά Ηνωμένου Βασιλείου της 25.4.1978, αρ. προσφ. 5856/72 και A. V. κατά Ηνωμένου Βασιλείου της 23.9.1998, αρ. Προσφ. 25599/94
[8]. Αριθ. προσφυγής 43835/11 απόφαση του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης.
