Η ελευθερία του τύπου και η προστασία της τιμής και της υπόληψης των «δημοσίων προσώπων»
Απόφαση:
Καψής και Δανίκας κατά Ελλάδας, 19.1.2016, (Αριθ. Προσφυγής 52137/12), δημοσιευμένη στο ΝοΒ (2017) 65, σελ.212-223, με σχόλιο της Εβίτας Σαλαμούρα
Περίληψη:
Ελευθερία της έκφρασης και Τύπος. Ο τύπος έχει καθοριστικό ρόλο σε μία δημοκρατική κοινωνία, τον ρόλο του δημοσίου «φύλακα». Στα πλαίσια αυτά είναι ανεκτή η χρήση μίας δόσης υπερβολής και πρόκλησης, που αποτελεί στοιχείο της δημοσιογραφικής ελευθερίας.
Η αστικής φύσεως καταδίκη του διευθυντή μιας καθημερινής εφημερίδας και ενός δημοσιογράφου-αρθρογράφου από κοινού με τον ιδιοκτήτη της εφημερίδας, λόγω δημοσίευσης ενός άρθρου που περιέγραφε ως «παγκοίνως άγνωστη» μία ηθοποιό κατόπιν πρόσφατου διορισμού της στην Γνωμοδοτική Επιτροπή Επιχορηγήσεων του Τμήματος Θεάτρου του Υπουργείου Πολιτισμού, παραβιάζει το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ, καθώς η κύρωση δεν είναι ανάλογη προς τον επιδιωκόμενο σκοπό, αποθαρρύνει δε τους δημοσιογράφους να συμβάλουν στο δημόσιο διάλογο σχετικά με ζητήματα δημοσίου ενδιαφέροντος.
Κριτήρια στάθμισης μεταξύ της δημοσιογραφικής ελευθερίας και της προστασίας της τιμής:
α. Η φύση της επίδικης κρίσης. Προκειμένου περί της φύσεως εκφράσεων ικανών να βλάψουν την υπόληψη ενός ατόμου, το Δικαστήριο διακρίνει κατά παράδοση μεταξύ γεγονότων και αξιολογικών κρίσεων. Ενώ η υπόσταση των πρώτων μπορεί να αποδειχθεί, οι δεύτερες δεν προσφέρονται για απόδειξη της ακρίβειάς τους. Όταν μία δήλωση ερμηνεύεται ως αξιολογική κρίση, η αναλογικότητα της επέμβασης μπορεί να είναι συνάρτηση της ύπαρξης μιας επαρκούς πραγματικής βάσης, διότι, ελλείψει τέτοιας βάσης, μία αξιολογική κρίση μπορεί και αυτή να αποδειχθεί υπερβολική.
β. Το πλαίσιο αναφοράς της κρίσης. Δημόσιος Βίος. Τα όρια της αποδεκτής κριτικής ως προς έναν πολιτικό, στον οποίο γίνεται αναφορά με την ιδιότητα του αυτή, είναι ευρύτερα από εκείνα έναντι ενός απλού ιδιώτη: σε αντίθεση με το δεύτερο, ο πρώτος εκτίθεται αναπόφευκτα και ενσυνείδητα σε έναν προσεκτικό έλεγχο των πράξεων και ενεργειών του, τόσο από τους δημοσιογράφους όσο και από το σύνολο των πολιτών. Πρέπει συνεπώς να επιδεικνύει μεγαλύτερη ανοχή. Η αρχή αυτή δεν εφαρμόζεται μόνον στην περίπτωση του πολιτικού αλλά επεκτείνεται σε οποιοδήποτε πρόσωπο που μπορεί να χαρακτηριστεί ως δημόσιο πρόσωπο, δηλαδή σε οποιοδήποτε άτομο, το οποίο, με τις πράξεις του ή με την ίδια την θέση του, υπάγεται στην δημόσια σφαίρα.
Κατά το ΕΔΔΑ δεν υφίσταται σχέση αναλογικότητας μεταξύ του περιορισμού του δικαιώματος των προσφευγόντων να εκφράζονται ελεύθερα και του επιδιωκόμενου σκοπού, διότι: α. η επίμαχη έκφραση αποτελούσε αξιολογική κρίση, η οποία δεν στερούνταν πραγματικής βάσης καθώς η ηθοποιός δεν είχε αναλάβει στο παρελθόν δημόσιο αξίωμα, β. τα εθνικά δικαστήρια είχαν αξιολογήσει την επίμαχη έκφραση αποκομμένη από το πλαίσιο αναφοράς της, γ. η ηθοποιός είχε διοριστεί σε μια πολιτική θέση και θα έπρεπε να περιμένει ότι ο διορισμός της θα υποβαλλόταν σε αυστηρό έλεγχο από τον Τύπο, ακόμα και σε σκληρή κριτική, δ. Το ποσό της επιδικασθείσας αποζημίωσης ήταν ιδιαίτερα υψηλό (30.000 ευρώ), χωρίς καμία ανάλυση της οικονομικής κατάστασης των προσφευγόντων (Άρθρο 10 της ΕΣΔΑ).
Σχόλιο:
Η ελευθερία του τύπου και η προστασία της τιμής και της υπόληψης των «δημοσίων προσώπων»:
Πολύ σημαντική η σχολιαζόμενη απόφαση, με αντικείμενο τη δημοσιογραφική ελευθερία, η οποία κατά το Δικαστή του Στρασβούργου υπερέχει έναντι της προστασίας της τιμής, όταν υφίσταται ζήτημα δημοσίου ενδιαφέροντος. H ως άνω καταδίκη της χώρας μας, επιβεβαιώνει για άλλη μια φορά[1] ότι η προσέγγιση του ζητήματος από τα ελληνικά δικαστήρια συνεχίζει να βρίσκεται σε πλήρη ασυμφωνία με την ευρωπαϊκή προσέγγιση[2], ταυτόχρονα δε, αποτυπώνει ένα σημαντικό σύμπτωμα της παθολογίας της ελληνικής δικαιοσύνης, ήτοι την επιδίκαση εξοντωτικών χρηματικών ποσών ως αποζημίωση στο πλαίσιο των αστικών δικών δια του τύπου, ο υπολογισμός των οποίων λαμβάνει χώρα με γενικά και αόριστα κριτήρια, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η οικονομική κατάσταση των δημοσιογράφων.
Σύντομο ιστορικό της διαφοράς
Σε παραπολιτική στήλη σε εφημερίδα, στην οποία διευθυντής ήταν ο πρώτος προσφεύγων, ο δεύτερος προσφεύγων δημοσιογράφος-αρθρογράφος δημοσίευσε σχόλιο, στο οποίο κατονόμαζε ηθοποιό «παγκοίνως άγνωστη» ενόψει του πρόσφατου τότε διορισμού της ως μέλος της Γνωμοδοτικής Επιτροπής Επιχορηγήσεων του Τμήματος Θεάτρου του Υπουργείου Πολιτισμού.
Η ηθοποιός προσέφυγε ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων, καταθέτοντας αγωγή αποζημίωσης σε βάρος των προσφευγόντων δημοσιογράφων, αιτούμενη το ποσό των 30.000 ευρώ για την ηθική βλάβη που υπέστη λόγω της προσβολής της προσωπικότητάς της, υπό τη μορφή της εξυβρίσεως της, δια του ανωτέρω ενυπόγραφου σχολίου και συγκεκριμένα λόγω του χαρακτηρισμού που της αποδόθηκε ως «παγκοίνως άγνωστη».
Η ηθοποιός ισχυρίστηκε ότι με τη φράση αυτή εξωτερικεύεται η εκ μέρους του συντάκτη αμφισβήτηση της ηθικής και κοινωνικής αξίας της και υποδηλώνει καταφρόνηση στο πρόσωπό της, παρά το γεγονός ότι η καλλιτεχνικής της πορεία, η προσφορά της στα δρώμενα του θεάτρου καθώς και η συμβολή της στην εκπροσώπηση της χώρας στο εξωτερικό σε θέματα που άπτονται του πολιτιστικού χώρου ήταν μεγάλη.
Το Πρωτόδικό Δικαστήριο έκανε δεκτή την αγωγή της ηθοποιού και αναγνώρισε ότι οι προσφεύγοντες δημοσιογράφοι όφειλαν να καταβάλουν έκαστος εις ολόκληρον στην ενάγουσα το ποσό των 30.000 ευρώ. Το Δευτεροβάθμιο Δικαστήριο επικύρωσε την πρωτόδικη απόφαση, απορρίπτοντας την έφεση των προσφευγόντων, ομοίως και ο Άρειος Πάγος που απέρριψε την αναίρεση και τον σχετικό λόγο αναίρεσης με την οποία επικαλέστηκαν παραβίαση του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ.
Οι βασικές παραδοχές των εθνικών δικαστηρίων
Τα ελληνικά δικαστήρια δέχτηκαν ότι δεδομένης της αξιόλογης πορείας τη ηθοποιού στο χώρο του θεάτρου, γεγονός αποδεδειγμένο, η φράση «παγκοίνως άγνωστη» εκφεύγει από τα πλαίσια της θεμιτής κριτικής, διότι δεν ήταν αντικειμενικά αναγκαία για τη διατύπωση της γνώμης του σχολιογράφου σχετικά με το διορισμό της ενάγουσας στην παραπάνω θέση, ο οποίος μολονότι γνώριζε τούτο τη χρησιμοποίησε για να προσβάλει την ηθοποιό. Μάλιστα δε, υπογράμμισαν ότι θα μπορούσε ο δεύτερος προσφεύγων να κάνει χρήση ηπιότερης έκφρασης, ήτοι ότι «δεν τυγχάνει ευρέως γνωστό πρόσωπο».
Ως προς το ύψος της επιδικασθείσας αποζημίωσης, τα δικαστήρια ουσίας δέχτηκαν ότι το ποσό των 30.000 ευρώ δεν παραβιάζει την αρχή της αναλογικότητας, ο προσδιορισμός δε αυτού είναι ανάλογος του είδους της προσβολής, της υπαιτιότητας των προσφευγόντων λόγω της γνώσης του προσβλητικού περιεχομένου του άρθρου, του σκοπού προσβολής της προσωπικότητας της ενάγουσας, της δημοσιότητας που έλαβε χώρα μέσω της εφημερίδας και της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης των εναγομένων.
Η απόφαση του ΕΔΔΑ
Το Δικαστήριο του Στρασβούργου, δέχτηκε ότι η αστικής φύσεως καταδίκη των προσφευγόντων συνιστά περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης. Από τη μία πλευρά, ο περιορισμός αυτός δεν θα μπορούσε παρά να κριθεί νόμιμος, από τη στιγμή που αποβλέπει αποκλειστικά στην επιδίωξη νόμιμου σκοπού – δηλαδή, της προστασίας της φήμης ενός προσώπου. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, το Δικαστήριο έκρινε ότι οι εθνικές αρχές δεν αιτιολόγησαν σαφώς και επαρκώς την επιδικασθείσα αποζημίωση, με αποτέλεσμα η κύρωση να είναι δυσανάλογη προς τον επιδιωκόμενο νόμιμο σκοπό και, κατ’ επέκταση, μη αναγκαία στο πλαίσιο μίας δημοκρατικής κοινωνίας.
Για το Δικαστή του Στρασβούργου, η ελευθερία του τύπου, για την οποία ο τελευταίος δείχνει ιδιαίτερη ευαισθησία, υπερτερεί έναντι του δικαιώματος της τιμής και της υπόληψης της ηθοποιού. Για να καταλήξει στην ακόλουθη κρίση, ο Δικαστής του Στρασβούργου, επιχείρησε τη στάθμιση μεταξύ των δύο αντικρουόμενων δικαιωμάτων, ακολουθώντας τα ακόλουθα κριτήρια:
α. Τη φύση της επίδικης κρίσης
Το βασικότερο κριτήριο για το Δικαστή του Στρασβούργου που εφαρμόζεται ως προς τον χαρακτήρα των επίμαχων εκφράσεων είναι κρίση μεταξύ πραγματικών γεγονότων και αξιολογικών κρίσεων. Ενώ η υπόσταση των πρώτων μπορεί να αποδειχθεί, οι δεύτερες δεν προσφέρονται για απόδειξη της ακρίβειάς τους. Όταν μία δήλωση ερμηνεύεται ως αξιολογική κρίση, η αναλογικότητα της επέμβασης μπορεί να είναι συνάρτηση της ύπαρξης μιας επαρκούς πραγματικής βάσης, διότι, ελλείψει τέτοιας βάσης, μία αξιολογική κρίση μπορεί και αυτή να αποδειχθεί υπερβολική.
Εν προκειμένω, κατά το ΕΔΔΑ, η έκφραση «παγκοίνως άγνωστη» συνιστούσε μία αξιολογική κρίση, η οποία δεν είναι επιδεκτική οποιασδήποτε απόδειξης, και όχι ένα πραγματικό γεγονός, το οποίο μπορεί να αποδειχθεί η ύπαρξή του αντικειμενικά. Προχωρώντας ένα βήμα παρακάτω, το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι σε κάθε περίπτωση η επίδικη έκφραση δεν στερούνταν πραγματικής βάσης, δεδομένου ότι η ηθοποιός δεν είχε λάβει ποτέ στο παρελθόν θέση σε δημόσιο αξίωμα. Άλλωστε, το εν λόγω άρθρο δεν απέβλεπε στη μετάδοση πληροφοριών εν στενή έννοια, αλλά αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος μίας στήλης που αναζητούσε το υπόβαθρο του πολιτικού παρασκηνίου και που, μάλιστα, ήταν ήδη γνωστή για το σαρκαστικό ύφος με το οποίο αποτύπωνε πολιτικές φυσιογνωμίες και καταστάσεις.
β. Το πλαίσιο αναφοράς της επίδικης κρίσης
Για το ΕΔΔΑ το πλαίσιο της υπόθεσης είναι καθοριστικό για την έκβαση της στάθμισης των αντικρουόμενων εννόμων αγαθών. Εν προκειμένω, το ΕΔΔΑ παρατηρεί ότι τα εθνικά δικαστήρια δεν έλαβαν σε κανένα επίπεδο και με κανέναν τρόπο το «προσβλητικό» σχόλιο εντός του γενικότερου πλαισίου του άρθρου. Η διαπίστωση αυτή, εξάλλου, αποδεικνύεται από το γεγονός ότι η επίμαχη αξιολογική κρίση ακολουθήθηκε από πλήθος ευνοϊκών παρατηρήσεων σχετικά με την ανάδειξη της ηθοποιού στην Επιτροπή, με πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα τη φράση «καλύτερη (επιλογή) από την ημιμάθεια μιας ελιτιστικής παρέας». Αυτό σημαίνει ότι τα εθνικά δικαστήρια όφειλαν να λάβουν υπόψη τους την υπό κρίση έκφραση εντός του όλου νοήματος, και όχι αποκομμένη κατ’ απόσπασμα.
γ. Η ιδιότητα του αντικειμένου της επίμαχης κρίσης. Δημόσιος Βίος
Κατά το ΕΔΔΑ, τα όρια της αποδεκτής κριτικής ως προς έναν πολιτικό, στον οποίο γίνεται αναφορά με την ιδιότητα αυτή, είναι ευρύτερα από εκείνα έναντι ενός απλού ιδιώτη: σε αντίθεση με το δεύτερο, ο πρώτος εκτίθεται αναπόφευκτα και ενσυνείδητα σε έναν προσεκτικό έλεγχο των πράξεων και ενεργειών του, τόσο από τους δημοσιογράφους όσο και από το σύνολο των πολιτών. Αυτός πρέπει συνεπώς να επιδεικνύει μεγαλύτερη ανοχή. Η αρχή αυτή δεν εφαρμόζεται μόνον στην περίπτωση του πολιτικού αλλά επεκτείνεται σε οποιοδήποτε πρόσωπο που μπορεί να χαρακτηριστεί ως δημόσιο πρόσωπο, δηλαδή σε οποιοδήποτε άτομο, το οποίο, με τις πράξεις του ή με την ίδια την θέση του, υπάγεται στην δημόσια σφαίρα.
Εν προκειμένω, η ηθοποιός διορίστηκε ως μέλος της Γνωμοδοτικής Επιτροπής Επιχορηγήσεων του Τμήματος Θεάτρου του Υπουργείου Πολιτισμού, ως εκ τούτου δεν μπορούσε πλέον να αντιμετωπιστεί ως ένας απλός ιδιώτης. Άλλωστε, το σχόλιο απευθυνόταν στην ηθοποιό ως πολιτική φυσιογνωμία και ως εκ τούτου κατά την κρίση του ΕΔΔΑ κάθε πολιτική προσωπικότητα οφείλει να είναι συμβιβασμένη ακόμα και με σκληρή κριτική.
δ. Η βαρύτητα του περιοριστικού μέτρου
Τέλος, βασικό στοιχείο που απασχόλησε το Δικαστή του Στρασβούργου κατά τη διεξαγωγή του ελέγχου της αναλογικότητάς είναι αυτή καθ’ αυτή η βαρύτητα του περιοριστικού μέτρου. Το ΕΔΔΑ επεσήμανε ότι ναι μεν τα Ελληνικά Δικαστήρια κατά τη συγκεκριμενοποίηση του επίμαχου ποσού της χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης επικαλέστηκαν ότι έλαβαν υπόψη την οικονομική κατάσταση των προσφευγόντων, πλην όμως η ως άνω αναφορά υπήρξε γενική χωρίς από κανένα στοιχείο να προκύπτει ότι έλαβαν υπόψη την οικονομική κατάσταση των προσφευγόντων. Για το ΕΔΔΑ μία τέτοια πρακτική, η οποία δυστυχώς αποτελεί κανόνα για τα ελληνικά δικαστήρια, δεν συνάδει με την αρχή της αναλογικότητας[3].
Για το Δικαστή του Στρασβούργου, η καταδίκη των δημοσιογράφων και η υποχρέωση καταβολής αποζημίωσης ύψους 30.000 ευρώ, χωρίς μάλιστα να ληφθεί υπόψη η οικονομική τους κατάσταση, αποτελεί εξοντωτική ποινή, που αποθαρρύνει τους δημοσιογράφους να βοηθούν τον τύπο στην ενημέρωση του κοινού σχετικά με ζητήματα δημοσίου ενδιαφέροντος. Αντίστοιχα, έχει κριθεί από το ΕΔΔΑ ότι λόγω της σοβαρής επίπτωσης που δύναται να έχει μια ποινική κύρωση στην άσκηση της δημοσιογραφικής ελευθερίας και κατά παρέκταση σε βάρος της κοινωνίας στο σύνολό της, επιβάλλεται αυστηρή τήρηση της αρχής της αναλογικότητας κατά την επιμέτρηση της ποινής[4].
Μετά την απόφαση Καψής και Δανίκας κατά Ελλάδας, δεν καταλείπονται άλλα περιθώρια στον Έλληνα Δικαστή. Ο Έλληνας δικαστής ως εφαρμοστής της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου καλείται να προσαρμόσει το ελληνικό δίκαιο και τον τρόπο στάθμισης των δύο θεμελιωδών αντικρουόμενων δικαιωμάτων, προς τη νομολογία του Δικαστηρίου του Στρασβούργου, έστω και αν έχει αργήσει πολύ. Η αποκατάσταση των θεμελιωδών ατομικών δικαιωμάτων και δη της ελευθερίας της έκφρασης, που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο μίας δημοκρατικής κοινωνίας, όπως ελληνική, δεν αποτελεί δικαίωμα των ελληνικών δικαστηρίων, αλλά θεσμική υποχρέωσή τους[5].
[1]. Βλ. επίσης Κουτσουλιόντος και Πανταζής κατά Ελλάδας, αριθ. προσφ 54608/09 και 54590/09, 22.09.2015, «Η Αυγή» Εκδοτική Α.Ε. και Κάρης κατά Ελλάδας, αριθ. προσφ. 15909/06, 5.06.2008.
[2]. Βογιατζής Π., Η ελευθερία του τύπου και η προστασία της τιμής και της υπόληψης: η ελληνική έννομη τάξη αντιμέτωπη με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ΝοΒ 2/2009. 293-314.
[3]. Λιοναράκης κατά Ελλάδας, αριθ. προσφ. 1131/05, 5.07. 2007, ΝοΒ (2007), τόμος 55. 2212-2227, με σχόλιο Μ. Μαργαρίτη, Αλφαντάκης κατά Ελλάδας, αριθ. προσφ. 49330/07, 11.02.2010, ΝοΒ (2010), τόμος 58, με σχόλιο Β. Χειρδάρη (σ. 2391-2401).
[4]. Τ. Σταυρινάκη σε «Κατ’ άρθρο Ερμηνεία Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Διευθυντής έκδοσης: Λινός – Αλέξανδρος Σισιλιάνος», Νομική Βιβλιοθήκη, σ. 402, Κατράμη κατά Ελλάδας, αριθ. Προσφ.19331/05, 6.12.2007, ΝοΒ (2008), τόμος 56, με σχόλιο Β. Χειρδάρη, σ.783-793)
[5]. Β. Χειρδάρης, Η κριτική του Στροσβούργου. τα όρια ερμηνείας, το «περιθώριο εκτίμησης» και τα προβλήματα του ΕΔΔΑ. ΝοΒ (2009). 1990.
