Η προστασία της αυθαίρετης μοναδικής κατοικίας από το Στρασβούργο

Απόφαση:

Ivanova και Cherkezov κατά Βουλγαρίας, 21.4.2016, (Αριθ. Προσφυγής 46577/15), που δημοσιεύτηκε στο ΝοΒ (2016) 64, σελ.2134-2143, με σχόλια του Βασίλη Χειρδάρη

Περίληψη:

Προστασία κατοικίας. Η προστασία της κατοικίας αποτελεί θέμα κεντρικής σημασίας όσον αφορά τη διαβίωση και τις σχέσεις του προσώπου και απαιτείται ιδιαίτερη αντιμετώπιση του θέματος αυτού ανάλογα με τις συνθήκες της κάθε υπόθεσης. Η απώλεια της κατοικίας συνιστά την πιο ακραία μορφή επέμβασης στο δικαίωμα του ατόμου για την τήρηση του ιδιωτικού βίου του.

Κατεδάφιση αυθαίρετης κατοικίας . Κατά το Στρασβούργο ηη καταστροφή της κατοικίας που έχει κτιστεί χωρίς άδεια για να θεωρηθεί δικαιολογημένη δεν αρκεί απλώς να προβλέπεται ως κύρωση από την πολεοδομική νομοθεσία περί αθέμιτων κατασκευών. Για να μην παραβιάζεται η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, πρέπει να ληφθούν υπόψη προσεκτικά και να σταθμιστούν με επαρκή αιτιολογία τα ακόλουθα στοιχεία: α) εάν η κατοικία κτίστηκε παράνομα, β) εάν οι ενδιαφερόμενοι γνώριζαν ότι γ) (ε) εάν υπάρχει διαθέσιμη εναλλακτική κατάλληλη κατοικία για τα πρόσωπα που θίγονται από το μέτρο και (στ) εάν υφίστανται λιγότερο επιτόπου, χθείς τρόποι για την αντιμετώπιση του θέματος.

Παραλείψεις της εθνικής δικαστικής απόφασης στην απόφαση για καταστροφή και παραβίαση του άρθρου 8 του ΕΣΔΑ . Στην υπόθεση αυτή, τα εθνικά δικαστήρια αποφάσισαν την καταστροφή της κατοικίας με το μοναδικό σκεπτικό ότι είχε εκδοθεί χωρίς άδεια και παρέλειψε να εξετάσει τους ισχυρισμούς των προσφευγουσών ότι ήταν η μόνη κατοικία τους και ότι θα υπέστη σοβαρή βλάβη από την καταστροφή. Επίσης, δεν ελήφθη υπόψη η αναλογία του μέτρου, ενόψει των δεδομένων της υπόθεσης και των προσωπικών συνθηκών των προσφευγόντων. Πλέον αυτών υφίσταντο και νομοθετικές ελλείψεις, διότι δεν προβλεπόταν διαδικασία που να επιτρέπει την κατάλληλη δικαστική έλεγχο της αναλογικότητας του μέτρου της καταστροφής. Παραβίαση του άρθρου 8 του ΕΣΔΑ (Άρθρα 8 ΕΣΔΑ και 1 του πρώτου πρόσθετου πρωτοκόλλου ΕΣΔΑ).

Σχόλιο:

Η προστασία της αυθαίρετης μοναδικής κατοικίας από το Στρασβούργο

1. Η σχολιαζόμενη απόφαση είναι μια χρήσιμη και ιδιαίτερη κρίση του Δικαστηρίου του Στρασβούργου, που επεκτείνει την προστατευτική εμβέλεια του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ ακόμα και σε αυτούς που δεν εναρμονίζονται με τη νομιμότητα στην κατασκευή της κατοικίας τους. Πολύ σημαντική δε είναι για τους πολίτες της χώρας μας αφού οι αυθαίρετες κατασκευές είναι ένα σημαντικό μέρος της οικοδομικής μας δραστηριότητας και συνάμα καταλαμβάνουν  και ένα επίσης μεγάλο μέρος των ενασχολήσεων των ποινικών δικαστηρίων αλλά και των διωκτικών αρχών.
2. Η νομοθεσία στη γειτονική χώρα, τη Βουλγαρία για το θέμα των αυθαίρετων κατοικιών είναι σαφής και χωρίς αμφισβητήσεις. Δεν καταλείπει περιθώρια ερμηνειών. Έτσι όταν διαπιστωθεί η κατασκευή ή η ύπαρξη αυθαίρετης οικοδομής συντάσσεται σχετικό πρωτόκολλο (Πράξη) κατεδάφισης, το οποίο κοινοποιείται στον ενδιαφερόμενο και αυτός έχει δικαίωμα να προσφύγει στα διοικητικά δικαστήρια για να το ακυρώσει. Τα εκεί εγχώρια διοικητικά δικαστήρια εφόσον διαπιστώσουν την σχετική παρανομία της κατοικίας και την τυπική νομιμότητα του πρωτοκόλλου κατεδάφισης διατάσσουν την εκτέλεσή του, η οποία πρέπει να υλοποιηθεί.  Παρεμφερής διαδικασία υφίσταται και στη χώρα μας  με την πρακτική διαφοροποίηση ότι οι κατεδαφίσεις σπάνια υλοποιούνται. Να επισημανθεί ότι στη Βουλγαρία τα τελευταία χρόνια με την οικονομική άνοδο της χώρας αυτής και την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση η αυθαίρετη οικοδόμηση έχει λάβει εκρηκτικές διαστάσεις και η χώρα αυτή προσπαθεί με απλοποιημένη και λιτή νομοθεσία καθώς και με ταχείες διαδικασίες   να αντιμετωπίσει το θέμα.
3. Οι προσφεύγοντες με πολύ κόπο και στερήσεις  βρήκαν χρήματα και έκτισαν μέσα σε οικόπεδο της πρώτης προσφεύγουσας (συζύγου), που ήταν εν μέρει κληρονομικό, μία κατοικία. Στην ουσία έκτισαν πάνω σε ένα ερειπωμένο μικρό κτίριο το οποίο μεταμόρφωσαν σε  μια μικρή κατοικία, χωρίς όμως να εκδώσουν σχετική άδεια από την τοπική πολεοδομία. Η μονώροφη αυτή κατοικία που κατασκεύασαν ήταν αυθαίρετη και ήταν ιδιοκτησία της πρώτης προσφεύγουσας  και για χρόνια ήταν η μοναδική τους κατοικία, αφού δεν είχαν άλλα περιουσιακά στοιχεία πλην κάποιων χωραφιών ελάχιστης αξίας που είχε στη κυριότητά του ο δεύτερος προσφεύγων.
4. Η αντίστοιχη Πολεοδομία της Βουλγαρίας εφαρμόζοντας την νομοθεσία αποφάσισε την κατεδάφιση της αυθαίρετης οικοδομής. Η ιδιοκτήτριά της προσέφυγε στα διοικητικά δικαστήρια, ισχυριζόμενη ότι ήταν η μοναδική κατοικία της οικογένειάς της και ότι με την κατεδάφιση  θα υφίστατο μεγάλη βλάβη δεδομένου ότι δεν είχε εναλλακτικό μέρος για να μείνει με την οικογένειά της, ούτε είχε άλλη οικονομική δυνατότητα αγοράς οικίας. Η προσφυγή της όμως απορρίφθηκε αμετάκλητα από τα βουλγαρικά διοικητικά δικαστήρια, που διαπίστωσαν την παρανομία και δικαίωσαν την διοίκηση επικυρώνοντας  την διαταγή κατεδάφισης της κατοικίας.
5. Το ζευγάρι των προσφευγόντων προσέφυγε στο Δικαστήριο του Στρασβούργου παρότι ο δεύτερος προσφεύγων ήταν ο σύζυγος της ιδιοκτήτριας λέγοντας ότι λόγω της συνεχούς πολύχρονης διαμονής του στην προς κατεδάφιση οικία ήταν και αυτός κάτοχος της οικίας αυτής. Το Στρασβούργο του αναγνώρισε την ιδιότητα του θύματος και την ιδιότητα εξ αυτού του προσφεύγοντος, όπως και στην σύζυγό του και ιδιοκτήτρια του ακινήτου αυτού.
6. Το ΕΔΔΑ έχει ασχοληθεί και άλλες φορές με το θέμα της κατοικίας. Το προκείμενο δε θέμα της κατεδάφισης αυθαίρετης κατοικίας έχει σημαντικές ομοιότητες με υποθέσεις που αφορούν την έξωση των ενοίκων από κτίρια δημόσιας στέγασης[1] και την έξωση των καταληψιών από κτήρια κρατικής ιδιοκτησίας[2].
7. Για την Βουλγαρία τέσσερα χρόνια πριν είχε εκδοθεί και σχετικά όμοια απόφαση Yordanova κ.λπ της 28.04.2012[3] που αφορούσε την στέγαση των Roma. Τότε το Στρασβούργο έκρινε ότι η Βουλγαρία όφειλε να αλλάξει την εθνική της νομοθεσία, διότι επιτρέπει αδιακρίτως εξώσεις, η οποία θα μπορούσε να αφήσει ευάλωτους ανθρώπους στους δρόμους. Ομως η χώρα αυτή δε συμμορφώθηκε με την απόφαση του ΕΔΔΑ και δεν έχει ακόμη εκπληρώσει την υποχρέωση αυτή.Η παρουσιαζόμενη απόφαση ουσιαστικά αποτελεί συνέχεια της απόφασης
8. Στην παρούσα απόφαση το Στρασβούργο αναβαθμίζει σοβαρά τη θέση της μοναδικής κατοικίας και προστατεύει τους πολίτες που κινδυνεύουν με κατεδάφιση της κατοικίας του υποχρεώνοντας τα εθνικά δικαστήρια να εφαρμόζουν σε κάθε περίπτωση, ακόμα και εάν οι προσβαλλόμενοι πολίτες ανήκουν σε ευάλωτη η μη ομάδα (εδώ υπερακοντίζει την απόφαση Yordanova) την θεμελιώδη αρχή της αναλογικότητας[4] και δίνει την κατευθυντήρια γραμμή της απόλυτης εξατομίκευσης της κάθε υπόθεσης. Πρέπει δηλ. το εθνικό δικαστήριο να κρίνει αιτιολογημένα και εμπεριστατωμένα εάν η κατεδάφιση της κατοικίας του ενδιαφερομένου είναι δυσανάλογη για την προσωπική του περίπτωση. Εδώ το Στρασβούργο απαιτεί, εκτός της εφαρμογής της αρχής αυτής από τον εθνικό δικαστή, και τον εθνικό νομοθέτη να θεσπίσει νομοθετικά μέτρα που να κατοχυρώνουν την αναλογικότητα στις υποθέσεις κατεδάφισης, αλλά και γενικότερα απώλειας, της κατοικίας.
9. Το Στρασβούργο στην προκειμένη υπόθεση κάνει ένα βήμα παραπάνω ώστε η επέκταση της προστατευτικής εμβέλειας του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ να λάβει «σάρκα και οστά» στην πράξη. Έτσι καθορίζει τις απαιτήσεις της θεμελιώδους προστασίας της οικογένειας και της ατομικής ζωής. Κατ΄αρχήν τοποθετεί μια αρχή ότι δεν είναι σε καμία περίπτωση αρκετή ούτε δικαιολογείται η κατεδάφιση της οποιαδήποτε κατοικίας επειδή ο ενδιαφερόμενος έχει παραβιάσει απλά και μόνον μια γενική και απόλυτη νομοθεσία. Δεν επαρκεί δηλαδή η διατύπωση ότι τα αυθαίρετα κτίσματα κατεδαφίζονται γιατί αυτό παραβιάζει από μόνο του την αρχή της αναλογικότητας και το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ.
10. Το ΕΔΔΑ προσθέτει, πλέον της τυπικής και αναμφίβολα αναγκαίας αρχικής προϋπόθεσης της διαπίστωσης του παρανόμου της κατοικίας, και τις εξής προϋποθέσεις ώστε η απόφαση για κατεδάφιση ή όχι να εναρμονιστεί με το προστατευτικό πλέγμα του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ. Έτσι τα εθνικά δικαστήρια οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη τους για την απόφαση που θα εκδώσουν και: α) εάν οι ενδιαφερόμενοι έκτισαν την κατοικία τους εν γνώσει τους ή όχι, β) τη φύση και το βαθμό της παρανομίας τους και γ) την ύπαρξη κατάλληλων εναλλακτικών διαθεσίμων καταλυμάτων για τα πρόσωπα που επηρεάζονται από την κατεδάφιση. Μόνον εάν ληφθούν όλες αυτές οι προϋποθέσεις σωρευτικά οι αποφάσεις των εθνικών δικαστηρίων θα εναρμονίζονται με τις απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Η κατοικία είναι ίσως η σημαντικότερη βάση όλων των ανθρώπων, αφού είναι το μέρος από όπου πηγάζει ο πιο στενός πυρήνας της προσωπικής ζωής του καθενός. Μετά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την ελευθερία  είναι η πιο χρήσιμη ανθρώπινη βάση που δεν στηρίζει μόνο ένα άτομο αλλά και ολόκληρη οικογένεια ώστε να μπορεί να αναπτυχθεί προσωπικά, επαγγελματικά αλλά και για να έχει καλή υγεία. Είναι η πηγή ζωής. Η αυξημένη προστασία που επέλεξε να της επιδείξει το Στρασβούργο είναι μια ορθή και ευαίσθητη επιλογή που είναι εξαιρετικά ωφέλιμη αυτές τις δύσκολες μέρες που περνάνε οι ευρωπαίοι πολίτες και όχι μόνο. Η πρόκριση πέραν του στενού δημοσίου συμφέροντος της επιλογής προστασίας της κατοικίας που στηρίζει την ατομική και οικογενειακή ζωή αποτελεί μια ορθή  επιλογή, από ένα Δικαστήριο που βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι αναζητώντας την ταυτότητά του.

[1] βλ. ενδεικτικά αποφάσεις ΕΔΔΑ: Paulić κατά Κροατίας της 22.10.2009, αρ. προσφ.  3572/06,  Kay κλπ. κατά Ηνωμένου Βασιλείου της 21.09.2010, αρ. προσφ. 37341/06,  Kryvitska και Kryvitskyy κατά Ουκρανίας της 02.12.2010, αρ. προσφ. 30856/03, Igor Vasilchenko κατά Ρωσίας της 03.02.2011, αρ. προσφ. 6571/04, Bjedov κατά Κροατίας της 29.05.2012, αρ. προσφ. 42150/09.

[2] βλ. ενδεικτικά αποφάσεις ΕΔΔΑ: Connors κατά Ηνωμένου Βασιλείου της 27.05.2004, αρ. προσφ. 66746/01, Buckland κατά Ηνωμένου Βασιλείου της 18.09.2012, αρ. προσφ. 40060/08, Winterstein κ.λπ. κατά Γαλλίας της 17.10.2013, αρ. προσφ. 27013/07.

[3] αρ. προσφ. 25446/06

[4] βλ. ενδεικτικά αποφάσεις ΕΔΔΑ: McCann, § 50, Ćosić, § 22, Zehentner, § 59, Kay και λοιποί, § 68, Buckland, § 65, και Rousk, § 137