Το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης
Βασίλη Χειρδάρη
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Η ελευθερία της έκφρασης είναι διεθνώς το πλέον αποδεκτό ατομικό δικαίωμα[1], κατά το ΕΔΔΑ δε «Η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα θεμέλια κάθε δημοκρατικής κοινωνίας και είναι μια από τις πρωταρχικές προϋποθέσεις για την εξέλιξή της και για την ολοκλήρωση του ανθρώπου[2]…». Στη πρώτη Σύνοδο του ΟΗΕ το 1946, πριν ακόμα εγκριθεί ή ψηφιστεί οποιαδήποτε Διακήρυξη ή Συνθήκη ή Σύμφωνο ανθρωπίνων δικαιωμάτων η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ενέκρινε το ψήφισμα 59 (Ι) που αναφέρει ότι «η ελευθερία της έκφρασης είναι ένα θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα και .. η λυδία λίθος όλων των ελευθεριών».
Το δικαίωμα αυτό δεν είναι μόνον ένα ατομικό δικαίωμα αλλά ταυτόχρονα αποτελεί και πυλώνα στήριξης του δημοκρατικού πολιτεύματος που χωρίς αυτό δεν θα μπορέσει να λειτουργήσει η ίδια η δημοκρατία και η συμμετοχή του πολίτη στην λήψη των αποφάσεων. Είναι απαραίτητο για τον σχηματισμό της κοινής γνώμης, για την ανάπτυξη των πολιτικών κομμάτων, των συνδικάτων, της επιστήμης, του πολιτισμού κλπ .Έτσι ο διττός του χαρακτήρας ως ατομικού και κοινωνικού δικαιώματος το απογειώνει στην σφαίρα των βασικότερων θεμελιωδών δικαιωμάτων και το καθιστά αναγκαίο για την ύπαρξη της ίδιας της δημοκρατίας. Μάλιστα είναι ένα δικαίωμα που υπάρχει υποχρέωση πολιτειακή να διασφαλίζεται ταυτόχρονα τόσο η ατομική όσο και η κοινωνική του διάσταση[3]. Ουσιαστικά υποκαθιστά στην πράξη την μη αυτονομία της δημοκρατίας[4] ως αυτοτελούς και ανεξάρτητου κατοχυρωμένου δικαιώματος είτε στις Οικουμενικές είτε στις Περιφερειακές Διεθνείς Συμβάσεις ή Σύμφωνα .
Το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης κατοχυρώνεται σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο από τις ακόλουθες συνθήκες:
-Από τα άρθρα 19 και 20 του ΔΣΑΠΔ,
-Από το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ,
-Από το άρθρο 9 του Αφρικανικού Χάρτη των Δικαιωμάτων των Ανθρώπων και των λαών
-Από τα άρθρα 13 και 14 της Αμερικανικής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και
-Από το άρθρο 13 της Σύμβασης για τα δικαιώματα του παιδιού[5].
Επίσης το δικαίωμα αυτό αναφέρεται με ρητό τρόπο και σε πολλές άλλες διεθνείς ή περιφερειακές Διακηρύξεις και έγγραφα. Χαρακτηριστικότερη είναι η αναφορά στο άρθρο 19 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του ΟΗΕ.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ TOY ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ
Κατά το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης περιλαμβάνει: την ελευθερία τόσο της γνώμης και των απόψεων[6] όσο και η ελευθερία της λήψης ή της μετάδοσης πάσης φύσεως πληροφοριών ή ιδεών (πολιτικών, πολιτιστικών, κοινωνικών κ.α.)[7] παντού, χωρίς την ύπαρξη συνόρων και χωρίς την παρέμβαση των δημοσίων αρχών.
Η Αμερικανική Σύμβαση και το ΔΣΑΠΔ είναι ευρύτερα στην προστασία του δικαιώματος αυτού αφού προβλέπουν ως πρόσθετο περιεχόμενό του και την αναζήτηση των πληροφοριών, εξειδικεύουν δε ότι η προστασία των πληροφοριών και ιδεών περιλαμβάνει και τις γραπτές, τις προφορικές, τις δημοσιευόμενες σε έντυπα, τις διατυπωμένες υπό την μορφή τέχνης ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο της επιλογής του προστατευομένου.
Η ΕΣΔΑ είναι γενικότερη στις διατυπώσεις της, ο δε Αφρικανικός Χάρτης δεν περιλαμβάνει ως περιεχόμενο του δικαιώματος την μετάδοση και αναζήτηση των πληροφοριών και περιέχει την συνοπτικότερη και γενικότερη διατύπωση από τις λοιπές διεθνείς Συμβάσεις.
Να σημειωθεί ότι η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στο άρθρο 19 αναφέρει ότι «Καθένας έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, που σημαίνει το δικαίωμα να μην υφίσταται δυσμενείς συνέπειες για τις γνώμες του, και το δικαίωμα να αναζητεί, να παίρνει και να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες, με οποιοδήποτε μέσο έκφρασης, και από όλο τον κόσμο».
Στο κείμενο αυτό που το υπέγραψαν όλες οι χώρες του κόσμου παρά την μη δεσμευτικότητά του περιέχει και ένα περαιτέρω περιεχόμενο του προκειμένου δικαιώματος, αυτό της μη ουσιαστικής τιμωρίας αυτών που εκφράζουν την γνώμη ή την άποψή τους. Στην αυτή Διακήρυξη πουθενά δεν αναφέρεται οποιοσδήποτε περιορισμός του δικαιώματος έκφρασης.
ΕΠΙΤΡΕΠΟΜΕΝΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ
Το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης δεν είναι απόλυτο σε διεθνές επίπεδο. Τίθενται περιορισμοί σ΄αυτό αλλά υπό αυστηρές προϋποθέσεις και όρους. Μόνον ο Αφρικανικός Χάρτης δεν περιέχει συγκεκριμένους περιορισμούς του δικαιώματος αλλά καταλείπει στον νόμο να το πράξει. Οι άλλες διεθνείς συμβάσεις περιέχουν ολοκληρωμένο κατάλογο των λόγων επί των οποίων το ανωτέρω δικαίωμα μπορεί να περιοριστεί.
Μια σύγκριση μεταξύ αυτών καταδεικνύει την Αμερικανική ως πιο γενναιόδωρη ως προς την διατύπωση του άρθρου 13 για την ελευθερία της έκφρασης και πιο μινιμαλιστική ως προς τους περιορισμούς του δικαιώματος. Σημαντική διατύπωση αυτής είναι η ρητή απαγόρευση της προγενέστερης λογοκρισίας σε κάθε περίπτωση πλην των δημοσίων θεαμάτων που έχουν σχέση με την προστασία της παιδικής και εφηβικής ηλικίας καθώς και η απαγόρευση του περιορισμού της έκφρασης από έμμεσες μεθόδους και μέσα, όπως οι καταχρηστικοί κυβερνητικοί ή ιδιωτικοί έλεγχοι[8]. Έτσι η Αμερικανική απλώνει αποτελεσματικότερο δίκτυ προστασίας του δικαιώματος αυτού περιέχοντας τους λιγότερους περιορισμούς αυξάνοντας έτσι την ακτίνα δράσης της ελευθερίας έκφρασης.
Το ΔΣΑΠΔ είναι σχεδόν πανομοιότυπο στην διατύπωση των περιορισμών του δικαιώματος με την Αμερικανική Σύμβαση αλλά υπολείπεται αυτής λόγω μη ρητής απαγόρευσης της λογοκρισίας.
Τόσο η Αμερικανική Σύμβαση[9] όσο και το ΔΣΑΠΔ[10] προβλέπουν τους εξής περιορισμούς του δικαιώματος που τους εξαρτούν από ρητή και σαφή πρόβλεψη στο νόμο και υπό τον όρο του ότι είναι απαραίτητοι:
α) για τον σεβασμό των δικαιωμάτων και της υπόληψης των άλλων και β) για την προστασία της εθνικής ασφάλειας, της δημόσιας τάξης, της δημόσιας υγείας ή των ηθών[11].
Το άρθρο 10 παρ. 2 της ΕΣΔΑ είναι σημαντικώς διαφοροποιημένο και ποιοτικά κατώτερο από πλευράς προστασίας των πιο πάνω Διεθνών Συμβάσεων διότι αφενός μεν δεν απαγορεύει την προληπτική λογοκρισία και αφετέρου αναφέρει μακρύ κατάλογο επιτρεπτών περιορισμών του δικαιώματος της έκφρασης προσθέτοντας όμως και μια διαφοροποίηση από τις άλλες Συμβάσεις. Ο όρος της διαφοροποίησης εδώ είναι ότι οι περιορισμοί, εκτός του ότι πρέπει να προβλέπονται από τον νόμο, πρέπει να αποτελούν ταυτόχρονα και «αναγκαία μέτρα εν δημοκρατική κοινωνία».
Οι περιορισμοί του δικαιώματος κατά την ΕΣΔΑ είναι:
α) η εθνική ασφάλεια, β) η εδαφική ακεραιότητα, γ) η δημοσία ασφάλεια, δ)η προάσπιση της τάξης, ε) η πρόληψη εγκλήματος, στ) η προστασία της υπόληψης ή των δικαιωμάτων τρίτων, ζ) η παρεμπόδιση της κοινολόγησης εμπιστευτικών πληροφοριών και η) η διασφάλιση του κύρους και αμεροληψίας της δικαστικής εξουσίας.
Διαπιστώνομε λοιπόν ότι η ύπαρξη τόσων πολλών περιορισμών είναι αφενός μεν ασυνήθιστη για διεθνή κείμενα και αφετέρου ευκολότερα το Δικαστήριο του Στρασβούργου μπορεί νομολογιακά να παρεμποδίσει την ελευθερία της έκφρασης απ΄ ότι τα λοιπά διεθνή δικαιοδοτικά όργανα. Το Στρασβούργο όμως με την πλούσια νομολογία του, όπως θα δούμε παρακάτω, ανόρθωσε νομολογιακό τοίχο στον πολυάριθμο κατάλογο των περιορισμών και ουσιαστικά τους ακύρωσε στο μεγαλύτερο μέρος τους μη επιτρέποντας τον περιορισμό του δικαιώματος. Κύριος μοχλός του είναι η ρήτρα περί αναγκαιότητας του περιορισμού σε μία δημοκρατική κοινωνία.
ΔΙΕΘΝΗ ΔΙΚΑΙΟΔΟΤΙΚΑ ΚΑΙ ΜΗ ΟΡΓΑΝΑ ΓΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ
Για τους έλληνες πολίτες (ή για τους αλλοδαπούς που διαβιούν με οποιονδήποτε τρόπο νόμιμο ή παράνομο στη χώρα μας) που υφίστανται τις συνέπειες της παραβίασης τους δικαιώματός τους στην ελευθερία της έκφρασης (θύματα) υπάρχουν τα παρακάτω διεθνή όργανα που μπορούν να προσφύγουν και με τους αναφερόμενους τρόπους:
Α) ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ που εδρεύει στο Στρασβούργο. Μπορεί να προσφύγουν με ατομική προσφυγή αφού εξαντλήσουν πρώτα τα εσωτερικά ένδικα μέσα και μέσα σε προθεσμία 6 μηνών από την αμετάκλητη απόφαση[12]. Μέσος χρόνος για την έκδοση απόφασης της υπόθεσης από της αποστολής της ατομικής προσφυγής μαζί με τα αναγκαία έγγραφα δύο χρόνια.
Β) Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΖΕΙ ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΦΩΝΟ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ (ΔΣΑΠΔ)
που εδρεύει στη Γενεύη. Μπορεί να προσφύγουν με ατομική προσφυγή[13] αφού εξαντλήσουν πρώτα τα εσωτερικά ένδικα μέσα. Δεν έχει προθεσμία και μπορεί να γίνει σχετική προσφυγή και σε περίπτωση που προσφύγουν πρώτα στο ΕΔΔΑ και απορριφθεί η προσφυγή ως απαράδεκτη ή και επί της ουσίας. Μέσος χρόνος για την έκδοση απόφασης (διαπίστωσης) της υπόθεσης από της αποστολής της ατομικής προσφυγής μαζί με τα έγγραφα 1,5 – 2,5 χρόνια.
Γ) ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ ΤΟΥ ΟΗΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΨΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ
που έχει έδρα επίσης στα γραφεία του ΟΗΕ στη Γενεύη και καθιερώθηκε από την τότε Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ το 1993. Ο Ειδικός Εισηγητής[14] επιλαμβάνεται άμεσα κατόπιν επιστολής του ενδιαφερομένου και αφού εξετάζει την καταγγελία, έχει την δυνατότητα επίσκεψης στην χώρα που καταγγέλλεται για παραβίαση για επιτόπια έρευνα και προβαίνει σε «συστάσεις» για την καλύτερη εφαρμογή ή προώθηση του δικαιώματος. Μέσος χρόνος για την συνολική εξέταση μιας καταγγελίας 3-5 μήνες.
Πλέον αυτών βεβαίως σε Παγκόσμιο επίπεδο υπάρχει το Διαμερικανκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η Αφρικανική Επιτροπή των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των λαών κ.α. που εξετάζουν παραβιάσεις του εξεταζόμενου δικαιώματος που όμως δεν ενδιαφέρουν άμεσα τους έλληνες πολίτες.
Σ.Σ. Στο δεύτερο μέρος που θα δημοσιευθεί στο επόμενο τεύχος θα παρουσιασθεί η σημαντικότερη νομολογία όλων των διεθνών δικαιοδοτικών οργάνων με μεγαλύτερη εστίαση στη πλούσια νομολογία του Στρασβούργου, περιπτωσιολογική αναφορά της προστασίας της έκφρασης, τι συμβαίνει σε διεθνές επίπεδο όταν συγκρούεται το δικαίωμα αυτό με την προστασία των δικαιωμάτων τρίτων (εξύβριση, δυσφήμιση), τι υπερέχει και πως το ΕΔΔΑ με πρόσφατη νομολογία του σε ελληνικές υποθέσεις «κατήργησε» την συκοφαντική δυσφήμιση δια του τύπου.
[1] Βλ. Janis, M., Kay, R., and Bradley, A., European Human Rights Law, Oxford: Clarendon Press, 1995, σελ.157
[2] Βλ. απόφαση Chauvy και άλλοι κατά Γαλλίας της 29.6.2004
[3] Βλ. Διαμερικανικό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Συμβουλευτική Γνώμη αρ. 5 (παρ. 30-34) της 13.11.1985, όπου αναφέρεται στην ατομική και στην συλλογική πτυχή του δικαιώματος
[4] Να σημειωθεί ότι γίνονται ευρύτατα συζητήσεις στα πλαίσια του ΟΗΕ αλλά και στον επιστημονικό χώρο για την κατοχύρωση της δημοκρατίας ως «νέου» αυτοτελούς δικαιώματος
[5] Κυρώθηκε στην χώρα μας με τον Ν. 2101/1992
[6] Η έννοια της «έκφρασης» δεν περιλαμβάνει και την σωματική έκφραση των συναισθημάτων. Αυτό ζητούσε ομοφυλόφιλος σε προσφυγή του κατά του Ηνωμένου Βασιλείου. Η τότε Επιτροπή όμως με την από 7.7.77 απόφασή της έκρινε ότι για τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις βρίσκει εφαρμογή το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ και όχι το άρθρο 10.
[7] Βλ. απόφαση ΕΔΔΑ Muller και λοιποί κατά Ελβετίας της 24.5.1988, σειρά Α, αρ. 133, σελ. 19, §27
[8] Άρθρο 13 παρ. 3
[9] Άρθρο 13 παρ. 2
[10] Αρθρο 19 παρ.3
[11] Χρηστών ηθών στο ΔΣΑΠΔ
[12] Βλ. για την διαδικασία της ατομικής προσφυγής ενώπιον του ΕΔΔΑ: Βασίλη Χειρδάρη «ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ», ΔΙΚΑΙΟΡΑΜΑ τευχ. 10 Μαρτίου 2007, σελ. 36επ., του ιδίου «ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ», ΔΙΑΚΞΙΟΡΑΜΑ τευχ. 14ο Μάρτιος 2008, σελ. 24επ.
[13] Βλ. για την διαδικασία της ατομικής προσφυγής ενώπιον της Επιτροπής αυτής: Β. Χειρδάρη «Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ», ΔΙΚΑΙΟΡΑΜΑ τευχ. 6Ο Ιανουαρίου-Μαρτίου 2006, σελ. 32επ.
[14] Βλ. για περισσότερα περί ειδικών εισηγητών Β. Χειρδάρη «SPECIAL PROCEDURES – ΟΙ ΕΙΔΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΤΟΥ ΟΗΕ», ΔΙΚΑΙΟΡΑΜΑ, τευχ. 12ο Ιουλ-Σεπτ 2007, σελ. 38επ.
